1. HƏDİYYƏ VERILƏN MAL

Həyat yoldaşına verilən müavinət

159. Mən pensiyaya çıxmışam və hər ay pensiya alıram. Vaxtaşırı həyat yoldaşım üçün nəzərdə tutulan müavinət mənə verilir və mən bu pulu alıb ona verirəm. O da pulu bankda saxlayır. Bu pula xüms düşürmü?

Cavab: Aidiyyatı məşğulluq idarəsindən kişinin həyat yoldaşına verilən müavinətin, yaxud ərin öz həyat yoldaşına hədiyyə ünvanında verdiyi pulun xümsü yoxdur, baxmayaraq ki, qadın bu pulu yığır və ili tamam olmuşdur.

Bayramlıq

160. Bir şəxs xümsü verilməmiş pul ilə bahalı bir mülk alıb və təmirinə də külli miqdarda pul xərcləyib. Sonra onu həddi-buluğa çatmayan övladına hədiyyə edib və rəsmi şəkildə onun adına keçirib. Nəzərə alsaq ki, bu şəxs həyatdadır, onun xüms məsələsinin hökmü nədir?

Cavab: Əgər mülkün alışına və təmirinə xərclədiyi məbləğ ilin gəlirindən olubsa və mülkü də oğluna həmin ildə bağışlayıbsa, həmçinin bu hədiyyə onun ürfi şəninə uyğundursa, xümsü yoxdur.

Həyat yoldaşına hədiyyə

161. İli tamam olmayan bir malı və ya pulu insan öz həyat yoldaşına hədiyyə verə bilərmi? Halbuki həyat yoldaşı onu gələcəkdə ev almaq və ya zəruri xərclər üçün ehtiyatda saxlayacaqdır?

Cavab: Bu işə icazə verilir. Əgər həyat yoldaşınıza bağışladığınız mal və ya pul ürfə görə sizin və sizin kimi insanların şəninə uyğundursa, eləcə də formal hədiyyə və xümsdən yayınmaq məqsədilə deyilsə, xümsü yoxdur.

Hədiyyə verilən mənzil 

162. Qızıma toy hədiyyəsi olaraq bir mənzil bağışlamışam. Bu mənzilin xümsü varmı?

Cavab: Əgər qızınıza hədiyyə etdiyiniz mənzil ürfə görə sizin şəninizə uyğundursa, habelə mənzili xüms ilinin (gəlirindən alıb) ortalarınında bağışlamısınızsa, xümsünü vermək vacib deyil.

Gəlinə süd pulu ünvanında verilən əşyalar

163. Əgər süd pulu ünvanında bəydən cehizliyə bəzi əşyalar alması tələb olunsa, həmin əşyalar bir ildən çox istifadəsiz qaldığı halda xümsü varmı?

Cavab: Əgər qeyd edilən əşyaları alıb gəlinə və ya onun ailəsinə təhvil veribsə, onların heç birinə bu əşyaların xümsü vacib deyil.

Hədiyyənin xümsü verilməmiş pul ilə dəyişdirilməsi

164. Bəzən bizə əşya və ya kitab kuponları hədiyyə verlir. Hədiyyəyə xüms düşmədiyini və kuponların da mağazalar üçün nağd pul sayıldığını nəzərə alaraq, kuponları cari ilin gəlirindən olan eyni məbləğdə pul ilə dəyişib və xümsü verilmiş pul kimi yığa bilərəmmi? Bu işi dəstgərdan etməklə, yaxud formal və ya həqiqi alış-veriş etməklə görməliyəmmi?

Cavab: Qeyd edilən əməl gəlirin xümsünün aradan qalxmasına səbəb olmur. Amma əgər müvafiq qanunlara riayət etməklə kuponu başqa bir şəxsə satarsa, bu halda satışdan əldə edilən pula xüms düşmür.

Tələbənin aldığı kitablar

165. Gəlir mənbəyi olmayan tələbənin öz atasının pulu, yaxud universitetin ona verdiyi kreditlə aldığı kitablara xüms düşürmü?

Cavab: Kredit pul⁽¹⁾ və ya atanın bağışladığı pul ilə aldığı kitablara xüms düşmür. 

Mükafat

166. Mən əsirlikdən azad olan bir şəxsəm. Əsirlik müddətimin iki misli xidmət stajı hesablandığına görə, indi təqaüdə çıxmışam. Qeyd edilənləri nəzərə alaraq, xidmətin sonunda aldığım mükafata xüms düşürmü?

Cavab: Xüms düşmür. 

167. Bayram ərəfəsində dövlət öz işçilərinə bayramlıq olaraq ərzaq verir. Mənim xüms ilim tamamlananda bu ərzağın bir hissəsi istifadəsiz qalmışdı. Bildiyimiz kimi, işçilərin bayramlığına xüms düşmür. Amma biz bu ərzağa görə müəyyən məbləğ pul ödəmişik. Odur ki, bizə verilən bayramlıq tam mənada hədiyyə deyildir, əksinə, aşağı qiymətə əvəz qarşılığında verilibdir. Qarşılığında pul ödədiyimiz ərzağın xümsünü verməliyikmi? Onun həqiqi bazar qiymətini hesablayıb xümsünü verməliyikmi? Yoxsa bayramlıq olduğu üçün heç bir xümsü yoxdur?

Cavab: Qeyd edilənlərə əsasən, əslində, bu ərzağın bir hissəsi dövlət tərəfindən işçilərə havayı verilir, bir hissəsi qarşılığında isə pul alınır. Odur ki, istifadəsiz qalan ərzağın hansı miqdarı qarşılığında pul ödənilibsə, bu miqdarın hazırkı qiymətinin xümsünü verməlisiniz. 

Müharibə əlilləri və əsirlikdən azad olanların pensiyası

168. Müharibə əlilliyi və veteranlıq pensiyasına xüms düşürmü? Onların həyat yoldaşına ödənilən məbləğin hökmü nədir?

Cavab: Müharibə əlilləri fondunun hörmətli veteranlara bağışladığı məbləğin xümsü yoxdur. Onların həyat yoldaşına ödənilən məbləğə gəlincə, əgər ərinə qulluq göstərməsi müqabilində ödənilirsə, ilin xərclərindən artıq qalan hissəsinin xümsü var. Bundan qeyri halda isə xümsü yoxdur. 

169. Dövlət əsirlikdən azad olanların əsirlik dövründəki məzuniyyət pulunu hesablayıb ödəmişdir. Bu pul gəlir sayılırmı? Əgər gəlir sayılırsa, ona xüms düşürmü?

Cavab: Suala əsasən, ona xüms düşmür.

170. Əsirlikdə olduqları müddətdə əsirlərin ata-analarına İslam Respublikası tərəfindən aylıq müavinət ödənilmişdir. Bu müavinət bankda əmanət saxlanmışdır. Ona xüms düşürmü?

Cavab: Qeyd edilən pulun xümsü yoxdur.

Şəhid ailələrinə verilən müavinətlər

171. Şəhid fondunun şəhid ailələrinə verdiyi müavinətin ilin xərclərindən artıq qalan hissəsinə xüms düşürmü?

Cavab: Şəhid fondunun şəhidlərin möhtərəm ailələrinə hədiyyə verdiyi məbləğin xümsü yoxdur.

Mənzil subsidiyası

172. Dövlətin öz işçilərinə verdiyi mənzil subsidiyasına xüms düşürmü?

Cavab: Hədiyyə olaraq verdiyi halda, xümsü yoxdur.

173. Məskən Bankından mənzil krediti alıb istehlak nümunəsinə (yəni 75 m2-dən aşağı olmaq şərtilə) riayət edənlərə dövlət ildə subsidiya ünvanında pul ödəyir. Bu məbləğə xüms düşürmü?

Cavab: Xüms düşmür. 

İdarə tərəfindən ödənilən məvacib

174. Bəzən idarələrdə müdirin rəyi əsasında ilin sonunda işçilərə əlavə məvacib verilir. Ona xüms düşürmü?

Cavab: Əgər maaş sayılsa xümsü var. Hədiyyə olduqda isə xümsü yoxdur.

Bayramlıq

175. Bayram hədiyyəsi (bayramlıq) və bəxşişin xümsü varmı?

Cavab: Hədiyyə və bəxşişin xümsü yoxdur. Baxmayaraq ki, ilin xərclərindən artıq qalan hissəsinin xümsünü vermək ehtiyata (ehtiyat-müstəhəbə) müvafiqdir.

Bank mükafatları

176. Bankların və “qərzül-həsənə” büdcələrinin verdikləri mükafatlara xüms düşürmü?

Cavab: Mükafat və hədiyyələrin xümsü vacib deyil.

Dövlət tərəfindən qaytarılan pul

177. Kanada ölkəsində dövlət hər il vətəndaşların vergi bəyannaməsini aldıqdan sonra, məsələn, aztəminatlı ailələrin çəkdiyi bağça xərclərinin müəyyən hissəsini onlara qaytarır. Əgər ata xüms düşən puldan bağça pulunu veribsə, dövlət də gələn il bu pulun bir hissəsini anaya qaytarıbsa (qeyd edək ki, bağça pulu həmişə anaya qaytarılır), həmin pula xüms düşürmü?

Cavab: Əgər əvvəlcədən müəyyən məbləğ üzərində müqavilə bağlanıbsa və sonra dövlət öz əmlakından bağışlayıbsa, bu pulun xümsü yoxdur.

Evin xərcləri üçün bağışlanan pul 

178. Mən evdar qadınam. Ərim özünün, uşaqların və evin xərci üçün mənə pul verir, əslində, pulu mənə bağışlayır. Çünki heç vaxt onu necə və hara xərclədiyim barədə soruşmur. Bu pullar ilə (ehtiyac və ürfi şən həddində) alınan geyim və ya ev əşyalarının alındığı vaxtdan müəyyən müddət keçdiyi və istifadə olunmadığı təqdirdə, onların xüms məsələsi necə olacaqdır? Mənim özümün ayrıca xüms ilim olmalıdırmı?

Cavab: Qeyd edilənlərə əsasən, alınan geyim və əşyalara xüms düşmür. Sizin də xüms ili təyin etməyinizə ehtiyac yoxdur.

Təhsil xərclərinə yardım

179. Bir çox tələbələr təxmin edilməyən problemləri həll etmək üçün öz məişət xərclərinə qənaət edirlər və nəticədə, tələbə təqaüdündən müəyyən məbləğ pul yığılır. Bu pulun Təhsil Nazirliyinin tələbələrə verdiyi təqaüddən qənaət nəticəsində yığıldığını nəzərə alaraq, ona xüms düşürmü?

Cavab: Təhsil xərclərinə yardım məqsədilə verilən tələbə təqaüdünün xümsü yoxdur.

2. Mehriyyə

Sual 180. Qadınların süd pulu və mehriyyəsinə xüms düşürmü?

Cavab: Mehriyyənin xümsü yoxdur. Süd pulu hədiyyə ünvanında olduğu təqdirdə, onun da xümsü yoxdur.

3. İrs

İrs qalan sikkələrin hökmü

181. İrs olaraq mənə bir neçə gümüş sikkə qalmışdır. Onlara xüms və ya zəkat düşürmü?

Cavab: İrs qalan mala xüms düşmür. Həmçinin əgər sözügedən sikkələr ticarətdə işlənən sikkələr deyilsə və alverdə ondan istifadə olunmursa, zəkatı da yoxdur. 

İrs qalan mala xüms düşdüyünə şəkk etmək

182. Atam sağlığında bir torpaq sahəsini mənim adıma sənədləşdirmişdi, vəfatından sonra isə bu torpaq sahəsi mənə irs qaldı. Nəzərə alsaq ki, atam öz vəsiyyətnaməsində əmlakının xümsünün verilməsini qeyd etmişdir, bu torpağın xümsünü vermək mənə vacibdirmi?

Cavab: Əgər atanız bu torpaq sahəsinin xümsünün verilməsini vəsiyyət edibsə, əvvəlcə vəsiyyətə əməl olunmalıdır, sonra bu torpaq sahəsi varisin mülkiyyətinə keçəcəkdir. Amma əgər atanız həyatda ikən sözügedən torpaq sahəsini sizin mülkiyyətinizə keçiribsə və siz də onu təhvil almısınızsa, eyni halda bu torpaq sahəsinə xüms düşürdüsə, atanızın sizə verdiyi bu hədiyyə şəri baxımdan düzgündür, lakin onun xümsü, mərhumun digər borcları kimi, irs bölünməmişdən öncə ödənilməlidir.

İrs qalan torpağın bahalaşması

183. Atanın bağı hədiyyə və ya irs yolu ilə oğluna çatıb. Bu bağ oğula çatdığı zaman ucuz olub. Hazırda isə bağın qiyməti bahalaşıb və onun satış qiyməti əvvəlki qiyməti ilə xeyli fərq edir. Bahalaşma nəticəsində artan qiymətə xüms düşürmü?

Cavab: İrsə və hədiyyəyə, habelə onların satışından əldə edilən pula xüms düşmür, baxmayaraq ki, onun qiyməti sonradan bahalaşmışdır. Amma əgər bunlar ticarət və qiymətin bahalaşması məqsədilə saxlanılarsa, bu halda ehtiyat-vacibə görə, onun bazarda qalxan qiymətinə xüms düşür və xüms ilinin sonunadək həmin məbləğ istifadə edilmədiyi təqdirdə, xümsü verilməlidir.  

4. Vəqf⁽¹⁾ yolu ilə əldə edilən əmlak

184. Vəqf edilən mülkün və ya əşyanın xeyirinin və ya məhsulunun xüms və zəkat baxımından hökmü nədir?

Cavab: Vəqf edilən mülkün və ya əşyanın – istər ümumi vəqf, istərsə də xüsusi vəqf⁽²⁾ olsun – xümsü yoxdur. Həmçinin onun artımının⁽³⁾ da xümsü yoxdur. 
Ümumi vəqfdə “moqufun əleyh”⁽⁴⁾ vəfq edilən əşyanı və ya mülkü təhvil almayanadək, onun artımının zəkatı yoxdur. Amma təhvil aldıqdan sonra onun artımı “zəkatın vacib olma şərtləri”nə malik olduğu halda zəkatı verilməlidir. Xüsusi vəqfin artımında isə, “moqufun əleyh”lərin hər birinin payı “zəkatın nisab həddi”nə çatdıqda, zəkatı vacibdir.   

185. Mənim ana tərəfdən babalarım öz əmlaklarını vəqf ediblər və bu vəqfin vasitəsilə mənim əlimə müəyyən məbləğ pul gəlir. Mən bu pulun xümsünü verməliyəm, yoxsa yox?

Cavab: Vəqf vasitəsilə “moqufun əleyh”ə çatan pula xüms düşmür, amma xümsünü vermək ehtiyata müvafiqdir.

5. “Nəfəqə”⁽¹⁾ yolu ilə əldə edilən mal-pul

Qadının “nəfəqə”dən yığdığı pul

186. Əgər ər öz həyat yoldaşının “nəfəqə”si üçün müəyyən məbləğ təyin etməsə və “nə qədər istəyirsənsə, özün götür” desə, qadın da ərinin pulundan tədricən müəyyən məbləğ götürüb gələcək sıxtılı günlər üçün kənara qoysa, xüms ilinin sonunda bu pula xüms düşəcəkmi? 

Cavab: Əgər qadının götürdüyü pulu əri ona vacib nəfəqə ünvanında verirsə, yaxud ona bağışlayırsa, bu pulun xümsü yoxdur. Amma əgər kişi öz həyat yoldaşını evin xərcləri üçün mövcud puldan götürməyə vəkil etsə, başqa sözlə, qadın evin alış-veriş işinə baxsa, bu halda artıq qalan pul kişinin əmlakı sayılır və xümsün şərtləri mövcud olduğu halda xüms ilinin sonunda onun xümsünü kişi verməlidir. 

Valideynlərə verilən xərclik

187. Mən bir anayam və dolanışıq xərclərimi övladlarım verir. Xüms ilimin sonunda müəyyən məbləğ pul artıq qalır. Mənim bu puluma xüms düşürmü?

Cavab: Sualda qeyd edilənlərə əsasən, bu pula xüms düşmür.

Övladlara verilən xərclik

188. Bir şəxsin öz atasından, qardaşından və ya qohumlarından aldığı “nəfəqə” (gündəlik dolanışıq xərci) hədiyyə sayılırmı, yoxsa yox? Əgər bu nəfəqəni verən şəxs öz əmlakının xümsünü verməyibsə, nəfəqəni alan şəxs aldığı məbləğin xümsünü ödəməlidirmi?

Cavab: Bir şeyin “hədiyyə” hesab edilməsi onu verən şəxsin niyyətinə bağlıdır. Buna görə də əgər ata pulu hədiyyə niyyətilə vermirsə, bu pul hədiyyə hökmünü daşımır. Amma istənilən halda, nəfəqə alan şəxsin bu pulun xümsünü verməsi vacib deyildir.

6. Sığortadan ödənilən vəsait

Sığortaya ödənilən pul

189. Həyat, əmanət, yanğın və bədbəxt hadisələr sığortalarına xüms düşürmü? Əgər xüms düşürsə, bu xümsü kim verməlidir? (Sığorta edən tərəf, yoxsa sığortalanan tərəf?)

Cavab: Sığortalanan şəxsin müqavilə əsasında sığorta edən tərəfə birdəfəyə və ya tədricən ödədiyi pul əgər ödəniş ilinin gəlirindən olarsa, bu şəxsin “məunə”si hesab edilir və xümsü yoxdur. Həmçinin sığorta edən tərəfin müqavilə müddətinin sonunda, yaxud ziyanın qarşılanması üçün razılaşdırılmış şərtlər mövcud olduğu zaman sığortalanan şəxsə ödədiyi pul onun iş gəliri sayılmır və xümsü də yoxdur. Amma sığorta edən tərəfin işi bir növ ticarət sayıldığı üçün sığortalanan şəxslərdən aldığı sığorta məbləği onun illik gəliri sayılır. Buna görə də ilin “məunə”sindən artıq qalan hissəsinə xüms düşür. 
Bunu da qeyd edək ki, sığortalanan şəxslərə müqavilə əsasında dəymiş ziyana görə il ərzində ödənilən vəsait sığorta müqaviləsinin “məunə”si sayılır və sığortalanan şəxslərdən sığorta məbləği ünvanında alınan puldan çıxılır. İlin sonunda artıq qalan məbləğ (sığorta edən tərəf üçün) gəlir sayılır və xümsü verilməlidir. Sığortalanan şəxsin bu baxımdan heç bir vəzifəsi  yoxdur. 

Sığorta pulu

190. Sığorta şirkətinin müqavilə əsasında sığortalanan şəxsə dəyən ziyanın qarşılanması üçün ona ödədiyi pula xüms düşürmü?

Cavab: Sığorta şirkətinin müqavilə əsasında sığortalanan şəxsə ödədiyi pulun xümsü yoxdur.

Tibbi sığorta pulu

191. Bir şəxs il ərzindəki gəlirindən övladının təhsil haqqını ödəyir. Bu şəxsin işlədiyi müəssisə öncədən əldə edilən razılığa əsasən, təhsil haqqının səksən faizini öz işçisinə geri qaytarır. Yaxud bir şəxs öz müalicə pulunu xəstəxanaya ödəyir, sonra sığorta şirkəti ödənilən bu məbləğin səksən faizini tibbi sığorta müqaviləsi əsasında xəstəyə geri qaytarır. Əgər bu şəxs işlədiyi müəssisədən və ya sığorta şirkətindən aldığı pulu xüms ilinin sonunadək xərcləməzsə, bu pula xüms düşürmü?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, bu pula xüms düşür.

7. Diyə 

Diyə pulunun xümsü

192. Diyə puluna xüms düşürmü?

Cavab: Diyə pulunun xümsü yoxdur.

8. Xümsü ödənilmiş mal

193. Əlimdə xümsü ödənilmiş pul və ya mal var idi. Mən onun bir miqdarını istifadə etdim. Xüms ilinin sonunda həmin puldan və ya maldan işlətdiyim miqdarın əvəzini ilin gəlirindən çıxa bilərəmmi?

Cavab: Xümsü ödənilmiş puldan və ya maldan işlətdiyiniz miqdarın əvəzini ilin gəlirindən çıxa bilməzsiniz. 

194. Bir şəxsin xümsü verilmiş buğdası var idi. O, yeni məhsulu yığdığı vaxt xümsü verilmiş buğdanı işlədər, onun yerinə yeni məhsul olan buğdadan qoyardı. Bu şəxs uzun illər bu işi görüb. İndi bilmək istəyir ki, işlətdiyi xümsü verilmiş buğdanın yerinə qoyduğu yeni buğdaya xüms düşübmü? Əgər düşübsə, buğdanın hamısına xüms düşübmü?

Cavab: Əgər xümsü verilmiş buğdanı işlədərsə, daha onun yerinə yeni məhsul olan buğdanı qoya bilməz. Buna görə də, yeni məhsul olan buğdadan öz “məunə”sinə sərf etdiyi miqdarın xümsü yoxdur, amma xüms ilinin sonunda artıq qalan buğdanın xümsünü verməlidir. 

195. Mənim iki bank hesabım var. Birinci hesabımdakı pul hədiyyədir və ona xüms düşmür. İkinci hesabımdakı pul gəlirimdir və ona xüms düşür. Mən ikinci hesabımdan pul çəkmək niyyətilə səhvən birinci hesabdakı pulumun bir hissəsini götürüb xərcləmişəm. Bilmək istəyirəm ki, ikinci hesabımdakı puldan götürüb birinci hesabıma qoya bilərəmmi? Yəni əgər ikinci hesabımdakı puldan götürüb birinci hesabıma qoysam, bu pula xüms düşəcəkmi, yoxsa yox?

Cavab: Hədiyyə puldan istifadə etdiyiniz məbləği gəlirinizdən çıxa bilməzsiniz. (Yəni xümsü verilmiş pul və ya mal istifadə edildiyi halda, daha onun yerinə xümsü verilməmiş pulu və ya malı qoymaq olmaz.) 

10. Borc

Pul krediti götürmək

257. Bir neçə il öncə bankdan pul krediti götürdüm və onu bir il müddətinə öz bank hesabıma qoydum. Amma həmin pulu lazım olan yerə sərf edə bilmədim, buna baxmayaraq, hər ay kreditini ödəyirəm. Bu pula xüms düşürmü? 

Cavab: Xüms ilinizin sonunadək həmin pul kreditindən ilin gəliri ilə ödədiyiniz məbləğə xüms düşür.  

Uzunmüddətli pul krediti

258. Mən evimi tikmək üçün bankdan müəyyən məbləğ pul krediti götürmüşəm və bu pulu on iki il ərzində ödəməliyəm. Bilmək istəyirəm ki, bu borc ilin gəlirindən çıxılırmı?

Cavab: Ev tikmək və bu kimi işlərə görə ötən ilə aid olan kredit borcları ötən ilin iş gəlirindən ödənilə bilər. Amma ödənilmədiyi halda həmin ilin gəlirindən çıxılmır, əksinə, xüms ilinin sonunda gəlirdən artıq qalan məbləğin xümsü verilməlidir.

İpoteka kreditləri

Ev almaq və ya tikmək üçün götürülən pul kreditinin xümsü

259. Mən pensiyaya çıxmış müəlliməyəm. Bir neçə il öncə yaşayış kompleksindəki binaların birində bir mənzil aldım. Bu mənzilin pulunun yarısını pensiyaya çıxanlara dövlət tərəfindən verilən mükafat ilə ödədim. Mükafat olduğu olduğu üçün bu pula xüms düşmürdü. Mənzilin pulunun digər yarısını isə bankdan ipoteka krediti götürərək ödədim və on il ərzində hər ay müəyyən məbləğ kredit ödəməliyəm. Mən bu evi övladlarım üçün almışam və hazırda da övladlarımdan biri bu evdə yaşayır. Bu evə görə hər ay banka ödədiyim pula xüms düşürmü? Əgər xüms düşürsə, pulun xümsünü hər ay ödəməliyəm, yoxsa xüms ilinin sonunda birdəfəyə ödəməliyəm? 

Cavab: Əgər dediyiniz evi övladlarınıza hədiyyə etmisinizsə, ödədiyiniz aylıq kreditlərin xümsü yoxdur. Yox əgər evi övladlarınıza hədiyyə etməmisinizsə, habelə bu ev sizin “məunə”niz sayılmırsa, ödədiyiniz aylıq kreditlərin xümsünü hər xüms ilinin sonunda verməlisiniz.

Borcu olan şəxsin sərmayəsinin gəliri

260. Bir şəxs xümsünü verdiyi sərmayə ilə özünə iş yeri açıb və bu iş yerindən hər ay gəliri vardır. Amma özünün maddi durumu belədir ki, həm onun kimlərəsə borcu var, həm də kimlərinsə ona borcu var. Həmçinin özünün şəxsi evi yoxdur. Bundan əlavə, başqalarına maddi köməklik də edir. Bu şəxsin aylıq gəlirinə xüms düşürmü?  

Cavab: Bu şəxs xümsünü verdiyi sərmayədən əldə etdiyi gəliri yaşayış xərclərinə, sədəqəyə və xeyir işlərə xərclədikdən sonra xüms ilinin sonunda artıq qalan və ehtiyat pul ünvanında yığılan məbləğin xümsünü verməlidir. Əgər onun borcu işi ilə, yaxud hazırkı ilin məişət əşyalarını almaqla bağlı olarsa, bu borc onun iş gəlirindən çıxılacaqdır. Amma əgər borcu ötən illərə aid olarsa, hazırkı ilin gəlirindən çıxılmayacaqdır. Başqalarına verdiyi borca (yəni alacaqlarına) gəlincə isə, əgər bu, camaata nisyə mal satdığına görə olubsa, borc verdiyi məbləğ onu geri aldığı ilin gəlirindən hesab ediləcəkdir.

Kreditlə aldığı maşın ilə taksiçilik edən şəxsin xümsü

261. İşi taksiçilik olan şəxsin xüms ilinin sonunda vəzifəsi nədir? Əgər onun xüms ili yoxudursa, xüms barəsində vəzifəsi necə olacaqdır? Taksiçilik etmək üçün kreditlə aldığı maşına xüms düşürmü?

Cavab: Əgər xüms ilinin sonunadək maşın üçün ödədiyi kreditlərin xümsünü verdiyi halda dolanışığını idarə edə bilməyəcəksə, onun xümsü yoxdur. Əks halda, həmin məbləğin (yəni xüms ilinin sonunadək maşın üçün ödədiyi kreditlərin) xümsünü verməlidir. Həmçinin əgər xüms ilinin sonunda onun gəlirindən artıq qalarsa, bu məbləğə də xüms düşür. 

Başqa şəxsdən torpaq sahəsi almaq

262. Mən ev növbəsində olan bir şəxsə veriləcək torpaq sahəsini ondan 1200 manata almışam. Bu məbləğin 600 manatını borc alıb ödəmişəm. Nəzərə alsaq ki, mənim xüms ilim sona çatıb və mən hələ sözügedən torpaq sahəsini təhvil almamışam, bu torpaq sahəsinə xüms düşürmü?

Cavab: Sualda qeyd edilənlərə əsasən, əgər torpaq sahəsini ehtiyacınız olan evi tikmək üçün almısınızsa, ona xüms düşmür. Borc aldığınız pulun da xümsü yoxdur. 

İcarə pulu əvəzinə borc almaq

263. Bir şəxsin iki mərtəbəli evi vardır. O özü ikinci mərtəbədə yaşayır, birinci mərtəbəni isə başqa bir şəxsə yaşayış üçün vermişdir. Yaşayış üçün evinin birinci mərtəbəsini verdiyi şəxsdən icarə pulu almır, amma borcu olduğuna görə ondan müəyyən məbləğ pul borc almışdır. Borc aldığı bu pula xüms düşürmü? 

Cavab: Aldığı borc qarşılığında evi yaşayış üçün havayı olaraq başqa bir şəxsə verməyin şəri surəti yoxdur. Amma hər bir halda, borc aldığı pulun xümsü yoxdur.

Həcc üçün borc alınan pulun xümsü 

264. Bilmək istəyirəm ki, “təməttö həcci” üçün borc aldığım pulun xümsünü verməli, sonra xümsü ödənilmiş pulu həcc üçün xərcləməliyəm?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, borc aldığınız pulun xümsü yoxdur. Amma əgər borcu hissə-hissə qaytarırsınızsa, xüms ilinin sonunadək ödədiyiniz, eyni zamanda yaşam ehtiyaclarınıza sərf etmədiyiniz həmin məbləğin xümsünü verməlisiniz. 

Ev almaq üçün borc alınan pulun xümsü

265. Mən ev tikmək üçün torpaq sahəsi almaqdan ötrü beş ildir “Mənzil Fondu”na pul ödəyirəm. Amma indiyədək bu fond tərəfindən mənə torpaq verilməsi barədə qərar çıxarılmayıb. Buna görə də həmin pulu “Mənzil Fondu”ndan geri almaq istəyirəm. Nəzərinizə çatdırmalıyam ki, bu fonda ödədiyim pulun bir hissəsini borc almışdım, bir hissəsini evimin xalçalarını sataraq əldə etmişdim, qalan hissəsini də müəllimə olan həyat yoldaşımın maaşından vermişdim. İndi bilmək istəyirəm ki, əgər “Mənzil Fondu” mənim pulumu geri qaytarsa və mən bu pulu yalnız ev almağa, yaxud da ev tikmək üçün torpaq sahəsi almağa sərf etsəm, bu pula xüms düşəcəkmi? Əgər xüms düşəcəksə, onun hansı hissəsinə düşəcək?

Cavab: Sualda qeyd edilənlərə əsasən, siz bu pulu borc alaraq, yaxud məişət əşyalarınızı sataraq, yaxud da sizə edilən hədiyyə ilə əldə etdiyinizə görə, bu pulun xümsü yoxdur.

Borcu olan şəxsin xüms verməsinin vacibliyi

266. Borcu olan şəxsin xüms verməsi vacibdirmi?

Cavab: Əgər xümsün vacib olmasının şərtləri mövcud olarsa, borclu olmaq xümsün vacib olmasına mane olmur.

Hər ay ödənilən kreditin ilin gəlirindən çıxılması

267. Mən kreditlə maşın almışam. İndi də xüms ilim sona çatıbdır. Mən borclu olduğum məbləği sərmayəmdən çıxa, sonra sərmayəmin xümsünü hesablaya bilərəmmi? Qeyd etməliyəm ki, maşının krediti bir ildən çox müddətdə ödəniləcəkdir.

Cavab: Yalnız xüms ilinin sonunadək ödədiyiniz kreditlər həmin ilin gəlirindən çıxılır (və məişət xərclərindən sayılır).

Çekdə qeyd edilən məbləğin borc hesab edilməsi

268. Orta məktəbdə oxuyan övladımın təhsil haqqının ödənişi üçün müdiriyyətdən möhlət aldım və həmin məbləği 4 və 6 ay müddəti olan iki ədəd çek şəklində ödədim. Bilmək istəyirəm ki, xüms ilinin sonunda bu çeklərdə qeyd edilən məbləğ borc olaraq sayılacaq, yoxsa bu məbləği gələn ilin gəlirindən ödəməliyəm?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, bu borc gələn ilin məişət xərclərindən hesab edilir. Amma əgər bu xüms ilinizin sonunadək onu ödəmiş olsanız, bu ilin məişət xərclərindən hesab ediləcəkdir.

Qadının mehriyyəsinin borc olaraq hesablanması

269. Nəzərə alsaq ki, qadın öz mehriyyəsini istədiyi zaman tələb etmək hüququna malikdir, mehriyyə xüms ilinin sonunda kişinin borclarından hesab edilirmi?

Cavab: Mehriyyəni ilin gəlirindən ödəmək olar. Amma xüms ilinin sonunadək ödənilmədiyi təqdirdə, ilin gəlirindən çıxılmır və ilin gəlirindən artıq qalan məbləğin hamısının xümsü verilməlidir.

Nağd və kredit borcu olan işçi

270. Bəzən xüms ilinin sonunda işçinin illik gəliri onun illik məişət xərclərindən bir qədər artıq qalır, amma eyni zamanda onun nağd və ya kredit borcları olur. Onun artıq qalan gəlirinə xüms düşürmü?

Cavab: Əgər o, il ərzində həmin ilin məişət xərcləri üçün borc alıbsa, yaxud ehtiyacı olan malı nisyə aldığına görə borclu qalıbsa, borcunu həmin ilin gəlirindən vermək istədiyi təqdirdə, borc məbləğini xüms ilinin sonunda ilin gəlirindən artıq qalan məbləğdən çıxa bilər. Əks halda isə, xüms ilinin sonunda ilin gəlirindən artıq qalan məbləğin hamısının xümsünü verməlidir.   

Borcu ilin gəlirindən çıxmaq

274. Əgər pul krediti götürsəm və onun ödənişi bir neçə il davam etsə, hər ildə ödədiyim aylıq kreditlərə xüms düşürmü?

Cavab: Əgər pul kreditini yaşam ehtiyacı üçün götürmüsünüzsə və hər xüms ilində həmin ilin gəlirindən borcunuzu ödəmisinizsə, ödənilən kreditlərin xümsü yoxdur. Amma əgər götürdüyünüz pul krediti əlinizdə isitfadəsiz qalıbsa, iş gəlirindən ödədiyiniz kreditlər məbləğində həmin pulun xümsünü verməlisiniz.

Borcu olan şəxsin əmlakı

275. Bir şəxsin başqa bir şəxsdən müəyyən məbləğdə alacağı vardır və eyni məbləğdə də borcu vardır. Əgər alacağı pulu borcuna verərsə, bu pulun xümsünü verməlidirmi?

Cavab: Əgər borcu həmin xüms ilinin məişət xərclərinə görədirsə və sualda deyildiyi kimi alacağını borcuna verərsə, borc ilin gəlirindən çıxılacaqdır (və bu pulun xümsü yoxdur).

11. Yaxın gələcəkdə yaşam ehtiyacı üçün çox zəruri olan mal və pul

Xüms ilinin birinci ayının xərclərini ötən xüms ilinin gəlirindən çıxmaq

276. Mən maaş alan bir işçiyəm və hər ayın axırında maaş alıram. Xüms ilimin başlanğıcı oktyabr ayının biridir. Oktyabr ayının ev xərclərini və kreditlərini ötən xüms ilinin gəlirindən (məsələn, sentyabr ayının maaşından) çıxa bilərəmmi?

Cavab: Əgər qarşıda gələn xüms ilinin yaşam ehtiyaclarına sərf etmək üçün hazırkı xüms ilinin gəlirindən müəyyən məbləğ pul yığmısınızsa və yeni xüms ili başlandıqda həmin pulu yaxın bir neçə gün ərzində yaşam ehtiyaclarına sərf edəcəksinizsə, belə ki, həmin pulun xümsünü verdiyiniz təqdirdə yaşam ehtiyaclarını təmin edə və kreditləri ödəyə bilməyəcəksinizsə, bu halda həmin pula xüms düşmür. Əks halda isə, xümsünü ödəməlisiniz.

Övladların gələcəyi üçün yığılan pulun xümsü

277. Bəzi şəxslər övladlarının gələcəyi üçün pul yığırlar və onların məqsədi də xümsdən yayınmaq deyildir. Əgər övlad həddi-büluğa çatmayıbsa və ata övladın vəkili olmaq və bu puldan istifadə etmək hüququna malikdirsə, bu halda həmin pula xüms düşürmü? Həmçinin əgər ehtiyac yaranan zaman valideyn həmin puldan istifadə edərsə və imkan olduqda yerinə qoyarsa, əvvəlki pula xüms düşürmü, yoxsa yox?

Cavab: Əgər valideyn bu pulu öz övladına həqiqətən hədiyyə edibsə və bu hədiyyə valideynin ürfi şəninə uyğundursa, xümsü yoxdur. Amma əgər sırf övladın adına pul yığmaq olubsa və bu pulu ona hədiyyə etməyibsə, xümsünü verməlidir. 

Zəruri yaşam ehtiyaclarını təmin etmək üçün pul yığmaq

278. Zəruri yaşam ehtiyaclarını təmin etmək üçün ilin gəlirindən yığılan pula ilin sonu çatan kimi xüms düşür, yoxsa bir müddətdən sonra xüms düşür?

Cavab: Əgər qarşıda gələn xüms ilinin yaşam ehtiyaclarına sərf etmək üçün hazırkı xüms ilinin gəlirindən müəyyən məbləğ pul yığmısınızsa və yeni xüms ili başlandıqda həmin pulu yaxın bir neçə gün ərzində yaşam ehtiyaclarına sərf edəcəksinizsə, bu halda həmin pula xüms düşmür. Əks halda isə, xümsünü ödəməlisiniz.

279. Yaşam ehtiyaclarını təmin etmək üçün ilin gəlirindən yığılan pulun xümsünü vermədən onu neçə gün, yaxud neçə ay saxlamağa icazə vardır? Hansı şərtlər altında?

Cavab: Əgər ehtiyac duyulan ev və ya məişət əşyasını almaq üçün ilin gəlirindən pul yığmaq lazımdırsa və yığılan pulun xümsü verildiyi təqdirdə əldə qalan pul ilə onu almaq mümkün olmayacaqsa, bu halda xüms ili başa çatdıqdan sonra bir-iki ay müddətində yığılan pulu həmin əşyanı almağa sərf etmək olar. Amma bu şərtlə ki, şəxs qeyd edilən müddət ərzində (yəni xüms ili başa çatdıqdan sonra bir-iki ay müddətində) yaranan ilk fürsətdə ehtiyac duyulan əşyanı almalıdır. Belə ki, əgər xüms ili başa çatdıqdan, məsələn, bir həftə sonra ehtiyac duyulan əşyanı almaq mümkün olduğu bir halda üzrsüz olaraq onu almazsa və onu sonradan almaq niyyətilə pulu əlində saxlayarsa, pulun xümsünü verməlidir.  

İzdivac xərclərini qarşılaya bilmək üçün maaşı yığmaq

280. İzdivac üçün lazım olan əşyaları gələcəkdə ala bilmək üçün hər ay maaşımdan müəyyən məbləğ pulu kənara qoyaraq yığıram. Bu pula xüms düşürmü?

Cavab: Aylıq maaşınızdan kənara qoyaraq yığdığınız pulun xümsünü ilin sonunda verməlisiniz. Amma əgər xüms ili tamamlananda izdivac üçün zəruri olan əşyaları almaq astanasında olsanız və bundan tez onları almaq imkanınız olmayıbdısa, habelə xümsü ödədiyiniz təqdirdə onları ala bilməyəcəksinizsə, bu halda həmin pulun xümsünü verməyə bilərsiniz.

281. İmkansızlığa görə indiyədək evlənə bilməmişəm. Hazırda əlimdə olan pulun bir hissəsini gələcəkdə lazım olan izdivac xərclərini qarşılamaq üçün (onun xümsünü vermədən) kənara qoya birərəmmi?

Cavab: Əgər ilin gəlirindən kənara qoyulan pul qarşıda gələn xüms ilinin yaxın bir neçə günü ərzində izdivacın zəruri xərclərini qarşılamaq üçün nəzərdə tutulubsa, bu pulun xümsü yoxdur.  

282. Əgər subay olan və evi olmayan dini elmlər tələbəsinin təbliğdən və ya başqa bir işdən gəliri olsa, yaxud İmam (ə) payından ona hədiyyə verilsə, bu gəlirə və hədiyyəyə xüms düşürmü? Yoxsa o, bu yollarla əldə edilən gəlirə xüms düşmədiyini əsas götürə və gəlirin xümsünü vermədən izdivac xərclərini qarşılamaq üçün onu kənara qoya bilər? 

Cavab: Mərcəyi-təqlidlər tərəfindən dini elmlər hövzələrində təhsil alan tələbələrə İmam (ə) payından verilən aylıqlar hədiyyədir və xümsü yoxdur. Amma dini elmlər tələbələrinin təbliğdən və ya başqa işlərdən əldə etdikləri gəlir xüms ilinin sonunadək istifadəsiz qaldığı təqdirdə, onun xümsünü verməlidirlər.

Ev tikmək üçün pul yığmaq

283. İki ildir ki, ev tikmək üçün torpaq sahəsi almışam. Hazırda icarədə yaşayıram. Əgər gündəlik xərclərimə qənaət edərək ev tikmək üçün pul yığsam, xüms ilinin sonunda bu pula xüms düşəcəkmi?

Cavab: Əgər xüms ili başa çatmamış ilin gəliri ilə ev tikmək üçün ehtiyacınız olan tikinti materiallarını alsanız, yaxud həmin pulu yeni xüms ilinin yaxın bir neçə günü ərzində ev tikmək üçün istifadə edəcəksinizsə, xümsü yoxdur.

Üçüncü fəslin xülasəsi və diqqətəlayiq məqamlar

Xüms düşməyən mal və pul

1. Hədiyyə

İnsana hədiyyə edilən pulun, malın və mülkün xümsü yoxdur. Əlbəttə, əgər bunlar xüms ilinin sonunadək istifadəsiz qalarsa, ehtiyat-müstəhəbə görə xümsü verilə bilər.

Aşağıda sadalananlar hədiyyə hökmündədir: 

a) İş yerindən verilən kuponlar;

b) Şəhid ailələrinə, müharibə əlillərinə və əsirlikdən azad olanlara verilən müavinət; 

c) Dövlət tərəfindən verilən subsidiyalar; 

d) Bayram hədiyyələri;

e) Bankdan verilən hədiyyələr;

f) Təhsil xərclərinə yardım (tələbə təqaüdü).

Qeyd: Əgər ər və arvadın bir-birinə hədiyyə verməsi, yaxud valideynin öz övladlarına hədiyyə verməsi formal xarakter daşıyıb xümsdən yayınmaq məqsədilə olarsa, habelə əgər hədiyyə onu verənin ürfi şəninə uyğun olmazsa, onun xümsünü vermək vacib olur. 

2. Mehriyyə

3. İrs

4. Vəqf yolu ilə insana çatan əmlak

5. Valideynin övladlarına, övladların valideynə və kişinin arvadına verdiyi xərclik

6. Sığorta şirkətinin ömür və ya maşın sığortası ünvanında zərərçəkənə ödədiyi pul

7. Diyə (qanbahası)

8. Xümsü verilmiş mal

9. Məunə (yaşam ehtiyacları və məişət xərcləri)

Məunə 3 qisimdir:

1) Gündəlik tələbat olan istehlak malları, məsələn, düyü, çay, yağ, un, avtomobilin bakına tökülən benzin, telefon konturu və s. 
İl ərzində bu mallardan hər nə qədər istifadə edilərsə, “məunə”dən hesab edilir, amma xüms ilinin sonunda artıq qalan miqdarın xümsü verilməlidir. 

2) İstifadəsi zamanı aradan getməyən mallar, məsələn, geyim döşənəcək, qab, kitab, televizor və s. 
Bu malların “məunə” olmasının meyarı insanın ürfi şəninə uyğun olması və onlara ehtiyacı olmasıdır, baxmayarq ki, il ərzində onlardan istifadə olunmaya bilər.

3) Daşınmaz əmlak, məsələn, ev, torpaq sahəsi və s. 

Belə ki, əgər bunlar insanın ürfi şəninə uyğun olsa və ürfə görə bunlara ehtiyacı olsa, bu əmlaka xüms düşmür.

Əgər insan “məunə” sayılan əşyanı xüms ilinin sonunadək istifadə etsə və xüms ilindən sonra satsa, onun satışından əldə etdiyi pula xüms düşmür. Həmçinin əgər xüms ili tamamlanandan sonra həmin əşyadan istifadə etməyərək bir kənara qoyarsa, yenə də ona xüms düşmür.

10. Borc 

İnsanın (şəxsdən və ya bankdan) borc aldığı, amma istifadə etməyib kənara qoyduğu pulun xümsü yoxdur. Amma əgər bu borcun müəyyən məbləğini qaytarıbsa, həmin məbləğin xümsünü verməlidir.

İnsan öz borclarını xüms ilinin sonunda ilin gəlirindən artıq qalan puldan çıxa bilməz. Yalnız o halda çıxa bilər ki, borcu həmin ilin məişət xərcləri üçün almışdır. Əlbəttə, insan xüms ili başa çatmamış bütün başqa borclarını ilin gəlirindən verə bilər.