2. Mehriyyə

Sual 180. Qadınların süd pulu və mehriyyəsinə xüms düşürmü?

Cavab: Mehriyyənin xümsü yoxdur. Süd pulu hədiyyə ünvanında olduğu təqdirdə, onun da xümsü yoxdur.

3. İrs

İrs qalan sikkələrin hökmü

181. İrs olaraq mənə bir neçə gümüş sikkə qalmışdır. Onlara xüms və ya zəkat düşürmü?

Cavab: İrs qalan mala xüms düşmür. Həmçinin əgər sözügedən sikkələr ticarətdə işlənən sikkələr deyilsə və alverdə ondan istifadə olunmursa, zəkatı da yoxdur. 

İrs qalan mala xüms düşdüyünə şəkk etmək

182. Atam sağlığında bir torpaq sahəsini mənim adıma sənədləşdirmişdi, vəfatından sonra isə bu torpaq sahəsi mənə irs qaldı. Nəzərə alsaq ki, atam öz vəsiyyətnaməsində əmlakının xümsünün verilməsini qeyd etmişdir, bu torpağın xümsünü vermək mənə vacibdirmi?

Cavab: Əgər atanız bu torpaq sahəsinin xümsünün verilməsini vəsiyyət edibsə, əvvəlcə vəsiyyətə əməl olunmalıdır, sonra bu torpaq sahəsi varisin mülkiyyətinə keçəcəkdir. Amma əgər atanız həyatda ikən sözügedən torpaq sahəsini sizin mülkiyyətinizə keçiribsə və siz də onu təhvil almısınızsa, eyni halda bu torpaq sahəsinə xüms düşürdüsə, atanızın sizə verdiyi bu hədiyyə şəri baxımdan düzgündür, lakin onun xümsü, mərhumun digər borcları kimi, irs bölünməmişdən öncə ödənilməlidir.

İrs qalan torpağın bahalaşması

183. Atanın bağı hədiyyə və ya irs yolu ilə oğluna çatıb. Bu bağ oğula çatdığı zaman ucuz olub. Hazırda isə bağın qiyməti bahalaşıb və onun satış qiyməti əvvəlki qiyməti ilə xeyli fərq edir. Bahalaşma nəticəsində artan qiymətə xüms düşürmü?

Cavab: İrsə və hədiyyəyə, habelə onların satışından əldə edilən pula xüms düşmür, baxmayaraq ki, onun qiyməti sonradan bahalaşmışdır. Amma əgər bunlar ticarət və qiymətin bahalaşması məqsədilə saxlanılarsa, bu halda ehtiyat-vacibə görə, onun bazarda qalxan qiymətinə xüms düşür və xüms ilinin sonunadək həmin məbləğ istifadə edilmədiyi təqdirdə, xümsü verilməlidir.  

4. Vəqf⁽¹⁾ yolu ilə əldə edilən əmlak

184. Vəqf edilən mülkün və ya əşyanın xeyirinin və ya məhsulunun xüms və zəkat baxımından hökmü nədir?

Cavab: Vəqf edilən mülkün və ya əşyanın – istər ümumi vəqf, istərsə də xüsusi vəqf⁽²⁾ olsun – xümsü yoxdur. Həmçinin onun artımının⁽³⁾ da xümsü yoxdur. 
Ümumi vəqfdə “moqufun əleyh”⁽⁴⁾ vəfq edilən əşyanı və ya mülkü təhvil almayanadək, onun artımının zəkatı yoxdur. Amma təhvil aldıqdan sonra onun artımı “zəkatın vacib olma şərtləri”nə malik olduğu halda zəkatı verilməlidir. Xüsusi vəqfin artımında isə, “moqufun əleyh”lərin hər birinin payı “zəkatın nisab həddi”nə çatdıqda, zəkatı vacibdir.   

185. Mənim ana tərəfdən babalarım öz əmlaklarını vəqf ediblər və bu vəqfin vasitəsilə mənim əlimə müəyyən məbləğ pul gəlir. Mən bu pulun xümsünü verməliyəm, yoxsa yox?

Cavab: Vəqf vasitəsilə “moqufun əleyh”ə çatan pula xüms düşmür, amma xümsünü vermək ehtiyata müvafiqdir.

5. “Nəfəqə”⁽¹⁾ yolu ilə əldə edilən mal-pul

Qadının “nəfəqə”dən yığdığı pul

186. Əgər ər öz həyat yoldaşının “nəfəqə”si üçün müəyyən məbləğ təyin etməsə və “nə qədər istəyirsənsə, özün götür” desə, qadın da ərinin pulundan tədricən müəyyən məbləğ götürüb gələcək sıxtılı günlər üçün kənara qoysa, xüms ilinin sonunda bu pula xüms düşəcəkmi? 

Cavab: Əgər qadının götürdüyü pulu əri ona vacib nəfəqə ünvanında verirsə, yaxud ona bağışlayırsa, bu pulun xümsü yoxdur. Amma əgər kişi öz həyat yoldaşını evin xərcləri üçün mövcud puldan götürməyə vəkil etsə, başqa sözlə, qadın evin alış-veriş işinə baxsa, bu halda artıq qalan pul kişinin əmlakı sayılır və xümsün şərtləri mövcud olduğu halda xüms ilinin sonunda onun xümsünü kişi verməlidir. 

Valideynlərə verilən xərclik

187. Mən bir anayam və dolanışıq xərclərimi övladlarım verir. Xüms ilimin sonunda müəyyən məbləğ pul artıq qalır. Mənim bu puluma xüms düşürmü?

Cavab: Sualda qeyd edilənlərə əsasən, bu pula xüms düşmür.

Övladlara verilən xərclik

188. Bir şəxsin öz atasından, qardaşından və ya qohumlarından aldığı “nəfəqə” (gündəlik dolanışıq xərci) hədiyyə sayılırmı, yoxsa yox? Əgər bu nəfəqəni verən şəxs öz əmlakının xümsünü verməyibsə, nəfəqəni alan şəxs aldığı məbləğin xümsünü ödəməlidirmi?

Cavab: Bir şeyin “hədiyyə” hesab edilməsi onu verən şəxsin niyyətinə bağlıdır. Buna görə də əgər ata pulu hədiyyə niyyətilə vermirsə, bu pul hədiyyə hökmünü daşımır. Amma istənilən halda, nəfəqə alan şəxsin bu pulun xümsünü verməsi vacib deyildir.

6. Sığortadan ödənilən vəsait

Sığortaya ödənilən pul

189. Həyat, əmanət, yanğın və bədbəxt hadisələr sığortalarına xüms düşürmü? Əgər xüms düşürsə, bu xümsü kim verməlidir? (Sığorta edən tərəf, yoxsa sığortalanan tərəf?)

Cavab: Sığortalanan şəxsin müqavilə əsasında sığorta edən tərəfə birdəfəyə və ya tədricən ödədiyi pul əgər ödəniş ilinin gəlirindən olarsa, bu şəxsin “məunə”si hesab edilir və xümsü yoxdur. Həmçinin sığorta edən tərəfin müqavilə müddətinin sonunda, yaxud ziyanın qarşılanması üçün razılaşdırılmış şərtlər mövcud olduğu zaman sığortalanan şəxsə ödədiyi pul onun iş gəliri sayılmır və xümsü də yoxdur. Amma sığorta edən tərəfin işi bir növ ticarət sayıldığı üçün sığortalanan şəxslərdən aldığı sığorta məbləği onun illik gəliri sayılır. Buna görə də ilin “məunə”sindən artıq qalan hissəsinə xüms düşür. 
Bunu da qeyd edək ki, sığortalanan şəxslərə müqavilə əsasında dəymiş ziyana görə il ərzində ödənilən vəsait sığorta müqaviləsinin “məunə”si sayılır və sığortalanan şəxslərdən sığorta məbləği ünvanında alınan puldan çıxılır. İlin sonunda artıq qalan məbləğ (sığorta edən tərəf üçün) gəlir sayılır və xümsü verilməlidir. Sığortalanan şəxsin bu baxımdan heç bir vəzifəsi  yoxdur. 

Sığorta pulu

190. Sığorta şirkətinin müqavilə əsasında sığortalanan şəxsə dəyən ziyanın qarşılanması üçün ona ödədiyi pula xüms düşürmü?

Cavab: Sığorta şirkətinin müqavilə əsasında sığortalanan şəxsə ödədiyi pulun xümsü yoxdur.

Tibbi sığorta pulu

191. Bir şəxs il ərzindəki gəlirindən övladının təhsil haqqını ödəyir. Bu şəxsin işlədiyi müəssisə öncədən əldə edilən razılığa əsasən, təhsil haqqının səksən faizini öz işçisinə geri qaytarır. Yaxud bir şəxs öz müalicə pulunu xəstəxanaya ödəyir, sonra sığorta şirkəti ödənilən bu məbləğin səksən faizini tibbi sığorta müqaviləsi əsasında xəstəyə geri qaytarır. Əgər bu şəxs işlədiyi müəssisədən və ya sığorta şirkətindən aldığı pulu xüms ilinin sonunadək xərcləməzsə, bu pula xüms düşürmü?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, bu pula xüms düşür.

7. Diyə 

Diyə pulunun xümsü

192. Diyə puluna xüms düşürmü?

Cavab: Diyə pulunun xümsü yoxdur.

8. Xümsü ödənilmiş mal

193. Əlimdə xümsü ödənilmiş pul və ya mal var idi. Mən onun bir miqdarını istifadə etdim. Xüms ilinin sonunda həmin puldan və ya maldan işlətdiyim miqdarın əvəzini ilin gəlirindən çıxa bilərəmmi?

Cavab: Xümsü ödənilmiş puldan və ya maldan işlətdiyiniz miqdarın əvəzini ilin gəlirindən çıxa bilməzsiniz. 

194. Bir şəxsin xümsü verilmiş buğdası var idi. O, yeni məhsulu yığdığı vaxt xümsü verilmiş buğdanı işlədər, onun yerinə yeni məhsul olan buğdadan qoyardı. Bu şəxs uzun illər bu işi görüb. İndi bilmək istəyir ki, işlətdiyi xümsü verilmiş buğdanın yerinə qoyduğu yeni buğdaya xüms düşübmü? Əgər düşübsə, buğdanın hamısına xüms düşübmü?

Cavab: Əgər xümsü verilmiş buğdanı işlədərsə, daha onun yerinə yeni məhsul olan buğdanı qoya bilməz. Buna görə də, yeni məhsul olan buğdadan öz “məunə”sinə sərf etdiyi miqdarın xümsü yoxdur, amma xüms ilinin sonunda artıq qalan buğdanın xümsünü verməlidir. 

195. Mənim iki bank hesabım var. Birinci hesabımdakı pul hədiyyədir və ona xüms düşmür. İkinci hesabımdakı pul gəlirimdir və ona xüms düşür. Mən ikinci hesabımdan pul çəkmək niyyətilə səhvən birinci hesabdakı pulumun bir hissəsini götürüb xərcləmişəm. Bilmək istəyirəm ki, ikinci hesabımdakı puldan götürüb birinci hesabıma qoya bilərəmmi? Yəni əgər ikinci hesabımdakı puldan götürüb birinci hesabıma qoysam, bu pula xüms düşəcəkmi, yoxsa yox?

Cavab: Hədiyyə puldan istifadə etdiyiniz məbləği gəlirinizdən çıxa bilməzsiniz. (Yəni xümsü verilmiş pul və ya mal istifadə edildiyi halda, daha onun yerinə xümsü verilməmiş pulu və ya malı qoymaq olmaz.) 

9. “Məunə”yə sərf edilən vəsait

“Məunə”yə xümsün vacib olmamasında meyar

196. “Məunə”yə xümsün vacib olmamasında meyar, onu il əzrində istifadə etməkdir? Yoxsa il ərzində ona ehtiyacın olması kifayət edir, baxmayaraq ki, onun istifadəsi üçün bir durum qarşıya çıxmamışdır? 

Cavab: Geyim, xalça-palaz və bu kimi “istifadəsi zamanı aradan getməyən əşyalar”da il ərzində onlara “ehtiyacın olması” meyar götürülür. (Yəni əgər bir xalça yalnız qonaq üçün istifadə edilirsə, xüms ilinin sonunadək qonaq gəlsə də, gəlməsə də həmin xalça hər ilin ehtiyacından sayılır.) Amma düyü, yağ və bu kimi “istifadəsi zamanı aradan gedən əşyalar”da “istifadə etmək” meyar götürülür. Deməli, əgər xüms ilinin sonunda bunlardan artıq qalarsa, xümsü verilməlidir.

197. Bir şəxsin öz şəninə və ictimai mövqeyinə uyğun olan, habelə ailəsinə ev tikmək üçün ehtiyacı olan ikinci torpaq sahəsi vardır. Amma xüms ili ərzində evi tikməyə və ya bir il ərzində tikintini tamamlamağa imkanı yoxdur. Belə olan halda həmin torpaq sahəsinin xümsünü verməlidirmi?

Cavab: Yaşayış evi tikmək üçün insanın ehtiyacı olan torpaq sahəsinə xüms vacib olmur və bu məsələdə bir və ya bir neçə torpaq sahəsinə, yaxud bir və ya bir neçə evə sahib olmaq arasında fərq yoxdur. Bu məsələdə meyar, həmin torpaq sahəsinin və ya evin şəxsin şəninə və ictimai mövqeyinə uyğun olmasıdır.

198. Evdə bir qab-qacaq dəsti vardır. Onun bəzi parçalarından istifadə etmək həmin dəstə xümsün düşməməsi üçün kifayət edirmi?  

Cavab: Əgər bu qab-qacaq dəsti şəxsin ictimai mövqeyinə və ürfü şəninə uyğundursa, habelə ona ehtiyacı varsa, il ərzində ondan istifadə etməsə belə, xümsü yoxdur.

Xümsü verilməmiş pul ilə tikilən ev

199. Xümsü verilməmiş pul ilə illər öncə tikilən bir evə xüms düşürmü? Əgər bu evə xüms düşürsə, xüms onun indiki qiyməti ilə hesablanacaq, yoxsa tikildiyi vaxtın qiyməti ilə? 

Cavab: Əgər ev il ərzindəki gəlirdən yaşayış üçün tikilibsə, xümsü yoxdur. Amma əgər xüms ili tamamlanan gəlirdən tikilibsə, evin tikintisində xərclənən pulun xümsü verilməlidir.

Öncədən alınıb saxlanılan kəfən

200. Bir şəxs kəfən alıb və neçə illər saxlayıb. Bu kəfənin xümsünü verməlidirmi? Onun indiki qiymətinin xümsünü verməlidir, yoxsa alış qiymətinin?

Cavab: Əgər kəfəni xümsü verilmiş pul ilə alıbsa, (neçə il saxlasa da,) xümsü yoxdur. Yox əgər xümsü verilməmiş pul ilə alıbsa, kəfənin alış qiymətinin xümsünü verməlidir. Əgər kəfəni aldığı vaxtdan indiyədək pulun dəyəri düşübsə, ehtiyat-vacibə görə, bu barədə öz mərcəyi-təqlidinin vəkili ilə müsalihə etməlidir.

Xümsdən yayınmaq məqsədilə pulu-malı xərcləmək

201. Əgər bir şəxs xümsdən yayınmaq məqsədilə xüms ili tamamlanmamış əmlakını xərcləməyə başlasa, məsələn, ziyarətlərə və müstəhəb həccə getsə, yaxud ehtiyacı olmayan ev əşyaları alsa, yaxud avtomibilini dəyişsə və s., bu işlər nəticəsində xüms bu şəxsin üzərindən götürülürmü? Bu işin hökmü nədir? 

Cavab: Məişət xərclərinə sərf etdiyi pulun, hətta sualda qeyd edildiyi kimi olsa belə, xümsü yoxdur. Amma əgər ehtiyacı olmayan əşyalar alıbsa, xümsün vacibliyi onun üzərindən götürülmür. 

Məişət və ev əşyalarının xümsünün hesablanması

202. Məişət və ev əşyalarının xümsü necə hesablanır?

Cavab: İstifadəsi zamanı aradan getməyən əşyaların, məsələn, xalça-palaz və s., xümsü yoxdur. Amma əgər düyü, yağ və bu kimi gündəlik istifadəyə ehtiyac olan ərzaqlar xüms ilinin sonunda artıq qalarsa, xümsü verilməlidir.

203. Əgər döşənəcək (xalça, kilim, palaz) və qab-qacaq il ərzində təsadüfən istifadə edilməzsə, amma qonaq gəldiyi vaxtlarda ona ehtiyac vardırsa, bu əşyaların xümsünü vermək vacib olurmu?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, xüms vacib olmur.

Maşını növbəti xüms ilində təhvil almaq

204. Əgər xüms ilim başa çatmamış il ərzindəki gəlirim ilə maşının pulunu ödəsəm, amma maşını növbəti xüms ilində təhvil alsam, maşının puluna xüms düşürmü?

Cavab: Əgər maşın almaq sizin ürfi şəninizə uyğun olubsa və onu almısınızsa, həmçinin ödənilən pul maşının pulunun bir qismi ünvanında olubsa, xümsü yoxdur. Əks halda isə, xümsü var.

Ev almaq üçün ilkin ödəniş

205. Mən bir şirkətə on min manat ilkin ödəniş etmişəm, belə ki, bu şirkət yaxın gələcəkdə mənə ev üçün torpaq sahəsi verəcəkdir. Ödəniş etdiyim tarixdən bir il ötmüşdür. Digər tərəfdən də ödədiyim pulun bir qismi özümünkü idi, digər qismini isə borc almışdım. İndi borcun da bir hissəsini qaytarmışam. İlkin ödəniş etdiyim pula xüms düşürmü? Əgər düşürsə, məbləği nə qədərdir? 

Cavab: Əgər ehtiyacınız olan evi tikmək üçün torpaq sahəsi almaq ilkin ödəniş etməyə bağlıdırsa, hətta bu pul sizin il ərzindəki gəlirinizdən olsa belə, ödənilən məbləğin xümsü yoxdur.

Şəxsi kitablar

206. Tehranın beynəlxalq kitab sərgisindən kitab almaq üçün öncədən ödənilən pula xüms düşürmü? Nəzərə almaq lazımdır ki, kitablar hələ göndərilməyib?

Cavab: Əgər qeyd edilən kitablara ehtiyacınız varsa və sizin ürfi şəninizə uyğundursa, ödənilən pulun xümsü yoxdur.

207. “Vəsailuş-Şiə” kimi çoxcildli kitabların bir cildini istifadə etməklə digər cildlərdən xüms götürülürmü? Yoxsa hər cilddən bir səhifə oxunmalıdır?

Cavab: Əgər çoxcildli kitabın bütün cildlərinə ehtiyac varsa, yaxud lazım olan cildi əldə etmək üçün bütün cildləri almaq məcburiyyəti mövcuddursa, belə kitabın xümsü yoxdur. Əks halda isə, istifadə edilməyən cildlərin xümsü verilməlidir. Hər cilddən bir səhifə oxumaq xümsün vacibliyinin aradan qalxması üçün kifayət etmir.

208. Tələbələrin sonrakı illər üçün aldığı dərsliklərə ilin sonunda xüms düşürmü?

Cavab: Əgər bu kitablara ehtiyacları varsa və onların ürfi şəninə uyğundursa, xümsü yoxdur.

Ərin öz arvadına aldığı qızıl

209. Ərin öz arvadına aldığı qızıla xüms düşürmü?

Cavab: Əgər adi həddə və qadının şəninə uyğun olarsa, ilin məişət xərclərindən hesab edilir və xümsü yoxdur.

Uşağa hədiyyə edilən pulun hökmü

210. Əgər uşaq üçün müəyyən məbləğ pul kənara qoyulsa, ümumiyyətlə hədiyyə olaraq ona bağışlansa, bu pula xüms düşürmü?

Cavab: Əgər hədiyyə şəri baxımdan düzgün qaydada olarsa və xümsdən yayınmaq məqsədilə olmazsa, hədiyyə edilən pula xüms düşmür.

Sovqat

211. Ziyarət səfərlərində geyim və ya başqa şeylər sovqat alırıq, amma bəzən elə olur ki, onlardan artıq qalır və başqa vaxtlarda pay vermək üçün saxlayırıq. Onların xümsünün hökmü nədir?

Cavab: Əgər qeyd edilən əşyalar ilin gəlirindən alınıbsa və xüms ilinin sonunadək pay verilərsə, xümsü yoxdur. Əks halda, xümsü verilməlidir.

Xümsdən yayınmaq məqsədilə həyat yoldaşına pul bağışlamaq

212. Əgər ər və arvad ev almaq üçün yığdıqları pula xüms düşməsin deyə öz pullarını bir-birinə bağışlasalar, bunun şəri baxımdan iradı varmı? 

Cavab: Deyilən qaydada xümsdən yayınmaq mükəlləfin üzərindən şəri vəzifənin götürülməsinə səbəb olmur.

213. Mənim xüms ilim təqvim ilinin onuncu ayının son günü başa çatır. Onuncu ayın axırlarında aldığım maaşa xüms düşürmü? Əgər maaşı alıb xərclədikdən sonra ondan artıq qalan məbləği – belə ki, bu məbləğ adəti üzrə növbəti maaşadək xərclik kimi kənara qoyulur – həyat yoldaşıma hədiyyə versəm, ona xüms düşürmü?  

Cavab: Xüms ili başa çatmamış və ya xüms ilinin sonuna bir gün qalmış ala biləcəyiniz maaşdan əgər xüms ilinin sonunda məişət xərclərindən artıq qalarsa, həmin məbləğin xümsünü verməlisiniz. Amma həmin məbləği öz həyat yoldaşınıza və ya başqa bir şəxsə hədiyyə verməyiniz formal və xümsdən yayınmaq məqsədilə olmazsa, habelə ürfi şəninizə uyğun olarsa, xümsü yoxdur.

214. Əmlak və gəlirlərinə xüms düşməsin deyə ər və arvad xüms ili başa çatmamışdan öncə ilin gəlirinin məişət xərclərindən artıq qalan hissəsini bir-birinə hədiyyə edirlər. Xahiş edirəm, onların xüms hökmünü açıqlayın.  

Cavab: Xümsdən yayınmaq məqsədilə olan belə formal hədiyyə nəticəsində vacib xüms onların boyunundan götürülmür.

Cehizlik üçün uşağın adına açılan bank hesabına pul köçürmək

215. Mənim doqquz yaşında bir qızım var və mən indidən onun adına bankda hesab açdırmış, hər ay bu hesaba müəyyən məbləğ pul köçürürəm. Məqsədim, bu pul ilə gələcəkdə ona cehiz almaqdır. Bu pula xüms düşürmü?

Cavab: Əgər bu pulu öz övladınıza həqiqətən hədiyyə etmisinizsə və bu hədiyyə sizin şəninizə uyğundursa, xümsü yoxdur. Amma əgər pulu ona hədiyyə etməmisinizsə və sırf onun adına ehtiyatda yığırsınızsa, xümsü var.

Cehizlik məqsədilə alınan əşyanın başqa məqsədlə istifadə edilməsi

216. Əvvəldə cehizlik məqsədilə alınan bir əşya bir neçə ildən sonra başqa məqsədlə istifadə edilə bilərmi? Bu əşyaya xüms düşürmü?

Cavab: Əgər başqa məqsədlə istifadə edilərsə, cehizlik hökmündə deyildir.

Cehizlik əşyanı daha yaxşısı ilə dəyişmək

217. Bir şəxs tədricən cehizlik əşyalar alıb, amma indi həmin əşyalar dəbdən düşüb. Buna görə də onları daha yaxşısı ilə dəyişmək (yəni onları satıb puluna daha yaxşısını almaq) istəyir. Dəbdən düşmüş cehizlik əşyaları satarkən onların xümsünü verməlidirmi, yoxsa yox? 

Cavab: Əgər satıb eyni əşyalardan dəbdə olanını alarsa, xümsü yoxdur. Amma satıb başqa bir şey alarsa, yaxud onun pulunu öz məişət xərclərinə istifadə edərsə, (cehizlik əşyanın xüms ili tamamlandığı təqdirdə) xümsün vacibliyi hökmü ona aid olur.

218. Əgər qızın atası qızının dəbdən düşmüş cehizlik əşyalarını götürüb istifadə edərsə və yerinə daha yaxşısını alarsa, bunun (xüms baxımından) hökmü nədir? 

Cavab: Əgər həmin əşyaları ata öz qızına bağışlayıbsa və ona veribsə, indi də qızı atasına geri verirsə, xümsü yoxdur. Əks halda, xümsü vardır.

Cehizliyin pulunu qıza vermək

219. Əgər özünə cehiz alsın cehizliyin pulunu qıza versək, bu pula xüms düşürmü?

Cavab: Əgər hədiyyə etdiyiniz məbləğ sizin ürfü şəninizə uyğundursa və pulu xüms iliniz başa çatmamışdan öncə hədiyyə etmisinizsə, xümsü yoxdur.

Cehizlik əşyaları hədiyyə etmək 

220. Əgər cehizlik əşyaların alındığı vaxtdan bir neçə il ötdükdən sonra bunlar qıza verilməsə, əksinə, kasıb bir insana bağışlansa, bu əşyalara xüms düşürmü?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, xümsü var.

Oğlanın cehizliyi

221. Bəzi regionlarda adətdir ki, oğlanın da ailəsi ev əşyaları alıb oğlana cehizlik verirlər. Əgər oğlanın ailəsi bu əşyaları tədricən alıb yığsa və əşyaların alındığı vaxtdan bir il keçsə, bu əşyaların hökmü nədir? 

Cavab: Əgər gələcək üçün məişət əşyalarını öncədən alıb yığmaq ürfə görə məişət xərclərindən sayılırsa, xümsü yoxdur. 

Zinət əşyaları və kolleksiyalar

222. Əgər bir şəxs hər ay öz gəlirindən ürfi şəninə uyğun olan qızıl alırsa, bu qızıla xüms düşürmü?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, əgər qızıl bəzək əşyaları onun ürfi şəninə uyğun olan bəzək üçün olarsa, xümsü yoxdur.

223. Evdə (qəfəsdə) saxlanılan quşlara və akvarium balıqlarına xüms düşürmü? Xüsusilə də, əgər bahalı quşlar və balıqlardırsa, yaxud dekorosiya məqsədi daşıyırsa? 

Cavab: Əgər şəxsin məunəsindən və ürfi şənindən artıq olarsa, habelə xüms ili ərzindəki gəlirdən alınarsa, xümsü vardır. Əks halda, xümsü yoxdur.

Sədəqələr və yardımlar

224. Şəxsin məktəb tikintisinə, seldən zərər çəkmişlərə yardım və başqa xeyriyyə işlərinə xərclədiyi pullar ilin “məunə”sindən (məişət xərclərindən) sayılırmı? Bu pullara xüms düşmürmü? 

Cavab: Bu kimi işlərə xərclənən pullar ilin məişət xərclərindən, yəni “məunə”sindən sayılır və xümsü yoxdur.

Dövlət vergilərinin ilin gəlirindən çıxılması

225. Mən hicri-şəmsi 1382-ci ildə mağazamın sərmayəsinin illik xümsünü hesabladım. Növbəti il, yəni hicri-şəmsi 1383-cü ildə illik xümsümü hesablayarkən 1381 və 1382-ci illərin dövlət vergilərini də ödəməli olduğumu başa düşdüm. Nəzərə alsaq ki, mən vergilərə borcum olduğundan xəbərsiz idim, 1383-cü ilin xümsünü hesablayarkən 1381 və 1382-ci illərin dövlət vergilərini sərmayədən çıxa bilərəmmi? 

Cavab: Hər ilin borcu həmin ilin gəlirindən çıxılmalıdır və yerdə qalan gəlir “məunə”dən artıq qaldığı təqdirdə, onun xümsü verilməlidir. Həmçinin əgər əvvəlki illərin vergi borclarını bu il xüms iliniz başa çatmamışdan öncə ödəsəniz, “məunə”nizdən sayılır.

Həcc ziyarəti üçün öncədən ödənilən pul

Mərhumun həcc ziyarəti üçün pulun köçürüldüyünü təsdiq edən qəbz

226. Bir şəxs müstəhəb həcc ziyarətinə getmək üçün öncədən Həcc Təşkilatının bank hesabına pul köçürüb, amma həccə getməmişdən öncə vəfat edib. Bu pulun hökmü nədir? Bu pul ilə mərhumun əvəzinə ziyarət yerinə yetirməsi üçün naib tutmaq vacibdirmi? Bu pula xüms düşürmü?  

Cavab: Öncədən Həcc Təşkilatının bank hesabına köçürülən pul mərhumdan qalan irs sayılır. Əgər mərhumun boynunda vacib həcc yoxdursa və onun əvəzinə həcc yerinə yetirilməsini də vəsiyyət etməyibsə, onun əvəzinə ziyarət yerinə yetirməsi üçün naib tutmaq vacib deyil. Əgər həmin pulun xümsü öncədən verilməyibsə, sualda deyilənlərə əsasən, xümsü verilməlidir. 

Qonaqlıq xərclərinin xümsü

227. Bir şəxs qonaqdır və onun bütün xərcləri də başqa bir şəxs tərəfindən ödənilir. Bu halda ev sahibi xərclərin xümsünü verməlidirmi?  

Cavab: Sözügedən xərclər adi həddə olduğu təqdirdə, xümsü yoxdur.

Az istifadə edilən mülk

228. Mən pensiyaya çıxmış bir işçisiyəm. Pensiyaya çıxmamışdan öncə bankdan və bir neçə müəssisədən pul krediti götürüb Məşhəddə ev aldım. Məqsədim pensiyaya çıxdıqdan sonra bu evdə yaşamaq idi. Həmçinin həmkarlarımla birlikdə ölkənin şimalında ev tikmək üçün bir torpaq sahəsini kreditlə almışdıq. Pensiyaya çıxdıqda qanunlar əsasında dövlət mənə müəyyən məbləğ pul verdi və mən bu pul ilə Məşhəddəki evim üçün bankdan götürdüyüm pul kreditini, həmçinin şimaldakı torpaq sahəsinin satıcısına olan borcumu tam ödədim. Yalnız evi almaq üçün bəzi müəssisələrdən götürdüyüm borcum qaldı və buna görə bir neçə il hər ay 150 manat ödəməliyəm. Digər tərəfdən iş qabiliyyətim olduğuna görə hələ də işləyirəm. Qeyd etməliyəm ki, hələ Məşhəddəki evə köçüb yaşamıram, sadəcə il ərzində özüm, ailəm və bəzən də qohumlarım o evdən bir neçə dəfə istifadə edirik. Həmçinin şimaldakı torpaq sahəsi də şəriklər arasında bölündükdən sonra olduğu kimi qalıb və orada ev tikib istifadə etməyə maddi imkanım yoxdur. Sualım budur ki, mənim əmlakıma xüms düşürmü, yoxsa yox? Əgər düşürsə, indiki qiymətlə hesablamalıyam, yoxsa alış qiymətilə?  

Cavab: Əgər Məşhəddə evinizin olması sizin ürfi şəninizə uyğundursa, evin xümsü yoxdur. Əks halda, Məşhəddəki eviniz, həmçinin digər mülkünüz üçün gəlirinizdən ödədiyiniz məbləğin xümsünü verməlisiniz. Hansı qiymət əsasında xümsü hesablamalı olduğunuza gəlincə isə, əgər siz həmin mülkü qiymətlər bahalaşdıqda satıb gəlir əldə etmək məqsədilə almamısınızsa, mülkə xüms düşdüyü halda onu satmayanadək yalnız alış qiymətinin xümsünü verməlisiniz. Satdıqda isə, alış və satışın qiymət fərqi satış ilinin gəliri sayılır və xüms ilinin sonunadək məunəyə sərf edilmədiyi halda ona xüms düşür.

İstirahət məqsədli torpaq sahəsi və ya bağ almaq

229. Ailəmin istifadəsi və istirahəti üçün (bağ salmağa və əkinə yararlı olan) bir torpaq sahəsi almışam. Bu torpaq sahəsinə xüms düşürmü? Əgər xüms düşürsə, ona çəkdiyim xərclərə, məsələn, hasar çəkilməsi, ağac əkilməsi və s. bu kimi işlər üçün çəkdiyim xərclərə də xüms düşürmü? Qeyd etməliyəm ki, bu torpaq sahəsinin pulunun bir qismini bankdan götürdüyüm pul krediti ilə, digər qismini də xüms ili tamam olmayan ilin gəlirindən ödəmişəm.

Cavab: Əgər sizin bu torpaq sahəsinə ehtiyacınız olubsa, hətta istirahət, gəzinti və dincəlmək məqsədilə olsa belə, həmçinin onu ilin gəliri ilə almısınızsa, xümsü yoxdur.

230. Bağ salmaq üçün bir torpaq sahəsi almışam, amma indiyədək orada bağ sala bilməmişəm. Xüms ili tamamlandıqda bu torpaq sahəsinə xüms düşəcəkmi? Əgər xüms düşəcəksə, xümsünü necə hesablamalıyam? 

Cavab: Əgər sözügedən torpaq sahəsini şəxsi ehtiyacınız və istirahət üçün ilin gəlirindən almısınızsa, həmçinin sizin ürfi şəninizdən və ictimai mövqeyinizdən artıq deyilsə, xümsü yoxdur.

Evin həyətində olan mağazanı ev ilə birlikdə almaq

231. Bir şəxs həyətində mağaza olan bir ev almışdır və mağazanın qapısı küçəyə açılır. Alıcının məqsədi isə mağazanı deyil, evi almaqdır. Bu halda həmin mağazaya xüms düşürmü, yoxsa yox?

Cavab: Əgər mağazanı işlətmək məqsədilə almayıbsa və hazırda da həmin mağazadan gəlir əldə etmirsə, habelə mağaza evin tərkib hissəsi sayılırsa, bu mağazanın müstəqil hökmü yoxdur və evin tərkib hissəsi sayılır.

Yaşayış evi tikmək üçün alınan torpaq sahəsi

232. Şəxsi yaşayış evi olmayan bir şəxs ev tikmək üçün torpaq sahəsi alıb. Amma evi tikməyə kifayət qədər pulu olmadığına görə torpağı aldığı vaxtdan bir il ötüb, həmçinin torpağı da satmayıb. Bu torpağa (bir il istifadəsiz qaldığına görə) xüms düşürmü? Əgər xüms düşürsə, onun alış qiymətinin xümsünü verməlidir, yoxsa indiki qiymətinin?

Cavab: Əgər torpaq sahəsini ilin iş gəlirindən ehtiyacı olan evi tikmək üçün alıbsa, xümsü yoxdur.

233. Əvvəlki sualı nəzərə alaraq, əgər bu şəxs evi tikməyə başlayıbsa, amma evin tikintisini tamamlamamış onun xüms ili başa çatıbsa, bu halda evin tikintisinə işlətdiyi materialların xümsünü verməlidirmi? 

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, xümsü yoxdur.

Övladların gələcəyi üçün alınan ev

234. Evinin birinci mərtəbəsində yaşayan bir şəxs övladlarının gələcəyini nəzərə alaraq evin ikinci mərtəbəsini də tikmişdir. Əgər evin ikinci mərtəbəsinə hələ qarşıda gələn bir neçə il onun ehtiyacı olmayacaqsa, onu tikmək üçün xərclədiyi vəsaitə xüms düşürmü?

Cavab: Əgər övladlarının gələcəyi üçün ikinci mərtəbəni tikmək hal-hazırda onun ürfi şəninə və ictimai mövqeyinə uyğun xərclərdəndirsə, bunun üçün xərclədiyi vəsaitin xümsü yoxdur. Amma əgər belə deyilsə, habelə nə özünün və nə də övladlarının buna ehtiyacı yoxdursa, xümsünü verməlidir.

235. Sizin fətvanıza əsasən, ilin xərclərindən hesab olunan vəsaitin xümsü yoxdur. Şəxsi yaşayış evi olmayan bir şəxs gələcəkdə ev tikmək üçün bir torpaq sahəsi almışdır, amma onu aldığı vaxtdan bir neçə il keçməsinə baxmayaraq, imkansızlıqdan evi tikə bilməmişdir. Elə isə nə üçün bu torpaq sahəsi ilin xərclərindən hesab olunmur? Zəhmət olmasa, izah edin.  

Cavab: Əgər torpaq sahəsini ehtiyacı olan evi tikmək üçün ilin gəlirindən alıbsa, bu, onun hazırkı xərclərindən hesab olunur və xümsü yoxdur.

Artıq qalan dərmanlar

236. İl ərzindəki gəlirdən alınan və xüms ilinin sonunadək istifadəsiz qalan dərmanlara xüms düşürmü?

Cavab: Əgər dərmanlar lazım olan zaman onlardan istifadə etmək məqsədilə alınıbsa, həmçinin ehtiyac yaranan dərmanlardandırsa, xümsü yoxdur.

Şəxsi istifadə üçün alınan maşın

237. Bir şəxs ailəsinin rahatlığı və ehtiyaclarını ödəmək üçün il ərzindəki xümsü verilməmiş gəliri ilə maşın alıb. Bu maşının xümsünü verməlidirmi? Əgər maşını iş və peşəsi ilə əlaqədar alıbsa, hökmü necə olacaqdır?  

Cavab: Əgər maşını peşəsi ilə əlaqədar olan işlər üçün alıbsa, bu maşın iş aləti hökmündədir və xümsün vacibliyi hökmü ona şamil olur. Amma əgər yaşam ehtiyaclarını ödəmək üçün alıbsa və onun ürfi şəninə uyğun olan ehtiyaclardandırsa, xümsü yoxdur. Söz yox ki, əgər maşının alış pulunun xüms ili tamamlanmış olubsa, bu pulun xümsünü verməlidir. 

Gələcəkdə istifadə etmək üçün alınan əşyalar

238. Mən tələbəyəm və evlənmək niyyətindəyəm. Buna görə də gələcək həyatım üçün məişət əşyaları almaq istəyirəm. Əgər mən indidən bu əşyaları almağa başlasam və onları aldığım vaxtdan bir il ötsə, amma onlardan istifadə etməsəm, bu əşyaların xümsünü verməliyəmmi? 

Cavab: Əgər gələcək üçün məişət əşyalarını almaq sizin ürfə görə məunənizdən sayılırsa, həmçinin gələcəkdə onları birdəfəyə almaq imkanınız yoxdursa, bu halda onların xümsü yoxdur.

239. Bəzən müəyyən ev əşyaları, məsələn, soyuducu bizə bazar qiymətindən aşağı qiymətə satılır. Bu əşyalara gələcəkdə, yəni ailə qurduğumuz vaxt ehtiyacımız olacaq və həmin vaxt onları bir neçə dəfə bahasına almaq məcburiyyətində olacağıq. Əgər biz bu əşyaları alıb gələcəyimiz üçün saxlasaq və indi onlardan istifadə etməsək, onlara xüms düşəcəkmi?

Cavab: Əgər siz bu əşyaları gələcəkdə istifadə etmək üçün il ərzindəki gəlirinizdən almısınızsa və aldığınız ildə sizin onlara ehtiyacınız olmayıbsa, xüms ilinin sonunda onların alış qiymətinin xümsünü verməlisiniz. Amma əgər bu əşyalara ehtiyacınız yarandığı zaman onları birdəfəyə almaq imkanınız yoxdursa və tədricən alıb ehtiyac yaranan zaman istifadə etmək üçün saxlamaq məcburiyyətindəsinizsə, habelə sizin ürfi şəninizə uyğun olan miqdardadırsa, bu halda onlar sizin məişət xərclərinizdən sayılır və xümsü də yoxdur.

Bir il üçün öncədən alınan yaşam ehtiyacları

240. Hər il Novruz bayramı öncəsi təşkil edilən yarmarkalarda qiymətlər münasib olduğu üçün biz bir ilin ehtiyaclarını, xüsusilə də uşaqların yay və qış geyimlərini alırıq. Bunlara xüms düşürmü?

Cavab: Əgər qeyd etdiyiniz geyimlərə ehtiyacınız olduğu üçün onları almısınızsa və ailənizin ürfi şəninə uyğundursa, xümsü yoxdur.

İcarəyə verilən ev

241. Mənim kiçik bir evim var idi. Sonra işlədiyim idarənin mənzil kooperativi vasitəsilə kreditlə yeni bir ev aldım. Əvvəlki evimi icarəyə verdim və icarə pulu ilə yeni mənzilin kreditlərini ödəyirəm. Bilmək istəyirəm ki, mənim bu iki evimə xüms düşürmü? 

Cavab: Əgər əvvəlki evinizi il ərzindəki gəliriniz ilə almışdınızsa və ən azı xüms ilinin sonunadək o evdə yaşamışdınızsa, xümsü yoxdur. İkinci evinizə hazırda yaşamaq üçün ehtiyacınız olduğuna görə onun da xümsü yoxdur.

Lazımlı əşyalar

242. Evdə bəzi əşyalar lazımlıdır, amma bəzən il ərzində istifadə edilmir. Belə hallarda bu əşyalara xüms düşürmü? 

Cavab: Əgər həmin əşyalara ehtiyacınız olursa və pulunu da ilin gəlirindən vermisinizsə, il ərzində istifadə etməsəniz belə, xümsü yoxdur.

Dəftərxana ləvazimatı

243. Dəftərxana və yazı ləvazimatına xüms düşürmü?

Cavab: Əgər ürfi şən həddində onlara ehtiyac varsa, həmçinin il ərzindəki gəlirdən alınıbsa, xümsü yoxdur. Amma əgər istifadə üçün alınan yazı ləvazimatları il ərzindəki istifadədən artıq qalıbsa və ürfə görə “mal” hesab olunursa (yəni bazarda dəyəri varsa və satışa yararlıdırsa), xümsü verilməlidir.

İstifadədən artıq qalan istehlak malları

244. Qələm, kosmetik əşyalar, ətir və s. bu kimi əşyalar istifadə edildikdən sonra bəzən onların bir hissəsi artıq qalır və üzərindən il keçir. Onların hökmü nədir?  

Cavab: Əgər onlar il ərzindəki gəlirdən alınıbsa və artıq qalan hissəsi də ürfə görə “mal” hesab olunursa (yəni bazarda dəyəri varsa və satışa yararlıdırsa), xümsü verilməlidir.

Simkart nömrə almaq üçün ödənilən pul

245. Mən mobil telefonuma simkart nömrə almaq üçün aidiyyatı üzrə idarənin bank hesabına pul köçürmüşəm. Mənim xüms ilimin sonuna az qalıb, amma mən hələ də simkart nömrəni təhvil almamışam. Simkart nömrə üçün ödədiyim pula xüms düşürmü? 

Cavab: Əgər ödədiyiniz pul ilin gəlirindəndirsə və bu pulu simkart nömrəni almaq üçün ödəmisinizsə (başqa sözlə, sərmayə kimi yatırım etməmisinizsə), habelə sizin ona ehtiyacınız varsa və ürfi şəninizə uyğundursa, xümsü yoxdur.

246. Xüms ili başa çatmamış mobil nömrəmin balansına pul yükləmişəm. Xüms ili başa çatdıqda həmin puldan müəyyən məbləğ nömrəmin balansında qalmışdır. Bu pula xüms düşürmü?

Cavab: Əgər il ərzindəki gəlirdən mobil nömrənizin balansına pul yükləmisinizsə, xüms ili başa çatdıqda nömrənizin balansında qalan pula xüms düşür.

Ev heyvanları və onların artımı

247. Kəndçinin öz dolanışıq xərclərini təmin etmək üçün inək, qoyun və bu kimi heyvanları saxlamağa ehtiyacı vardır. Belə ki, bu heyvanlardan götürdüyü mənfəəti, məsələn, ət, süd, yun, bala və s. öz yaşam ehtiyaclarına sərf edir. Bu heyvanlara və onlardan götürülən mənfəətə xüms düşürmü? 

Cavab: Əgər bu heyvanlar kəndçinin ürfi şənindən artıq olmazsa və onlara ehtiyacı olarsa, xümsü yoxdur. Amma əgər bu heyvanlardan götürülən mənfəət (yun, yağ və s.) xüms ilinin sonunadək istifadə edilməzsə və artıq qalarsa, ona xüms düşür.

“Məunə”nin satışı

248. Əgər bir şəxs öz evini satsa və pulun gəlirindən istifadə etmək üçün onu banka qoysa, sonra onun xüms ili başa çatsa, bu pulun hökmü nədir? Əgər bu pulu ev almaq üçün yığarsa, hökm nədir?  

Cavab: Əgər evi il ərzindəki iş gəlirindən və ilin məişət xərclərindən olaraq yaşayış üçün tikibsə və ya alıbsa və onu xüms ilindən sonra satıbsa, bu pulun heç bir halda xümsü yoxdur.

Xümsü verilməmiş pul ilə alınan “məunə”nin satılması

249. Əgər maşın, motosiklet, döşənəcək və s. bu kimi məişətdə ehtiyacımız olan əşyaların xümsü verilməmiş olsa və biz bu əşyaları satsaq, satışdan əldə edilən pulun xümsü dərhal verilməlidirmi? 

Cavab: Əgər qeyd edilən əşyalar yaşam ehtiyaclarından olub il ərzindəki gəlirdən alınıbsa və sonrakı xüms ilində satılıbsa, satışdan əldə edilən pulun xümsü yoxdur. Amma əgər bu əşyalar xüms ili tamamlanan və xümsü verilməyən pul ilə alınıbsa, şəxs onları satmasa belə, onların alış qiymətinin xümsünü verməlidir. Əgər şəxsin xüms ili hesabatı yoxdursa və ehtiyacı olan əşyaların alışına ödədiyi pulun xüms ilinin tamamlanıb-tamamlanmadığını bilmirsə, bu pul barəsində bizim nümayəndələrdən biri ilə müsalihə etməlidir.  

Maşının satışından əldə edilən pul

250. Neçə il öncə bir maşın almışdım və hazırda onun qiyməti alış qiymətinin bir neçə misli qədər olub. İndi bu maşını satıb pulu ilə yaşayış evi almaq istəyirəm. Maşını aldığım zaman ödədiyim pulun xümsünü verməmişdim. Bilmək istəyirəm ki, maşını hazırkı qiymətinə satdıqda əldə etdiyim pulun hamısının xümsünü dərhal verməliyəmmi, yoxsa təkcə maşının alış qiymətinə xüms düşür? Alış-satış qiymətlərinin fərqi isə, satış ilinin gəlirindən hesablanır və ilin sonunadək məişət xərclərinə sərf edilmədiyi təqdirdə ona xüms düşəcəkdir?

Cavab: Əgər maşın sizin yaşam ehtiyaclarınızdan olubsa və onu şəxsi istifadəniz üçün il ərzindəki gəliriniz ilə almısınızsa, onun satış pulunun xümsü yoxdur. Amma əgər maşını işləmək üçün almısınızsa (və sizin iş və gəlir alətinizdirsə), onun alışına ödədiyiniz pulun xümsünü verməlisiniz. Əlbəttə, pulun dəyərinin düşməsi barəsində şəri hakimlə müsalihə etməyiniz ehtiyata uyğundur. Qiymət artımı isə, satış ilinin gəliri hesab edilir.

“Məunə”nin satışından əldə edilən pulun istifadəsiz qalması

251. Bildiyimiz kimi, ev əşyaları və ya qadının ürfi şənində olan qızıl zinət əşyaları xüms ilindən sonra satıldığı təqdirdə, satışdan əldə edilən pulun xümsü yoxdur. Əgər bu ev əşyaları və ya qızıl zinət əşyalarının satışından əldə edilən pul bir neçə il istifadə edilməzsə, bu pula xüms düşürmü?

Cavab: Xümsü yoxdur.

Məunənin sərmayəyə çevirilməsi 

252. Əgər yaşam ehtiyacı sayılan bir mal-mülk, məsələn, ev xüms ilindən sonra müəyyən bir iş üçün sərmayə edilərsə, ona xüms düşürmü?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, ona xüms düşmür. 

Torpaq sahəsinin satışından əldə edilən pul

253. Mən xümsü verilmiş pul ilə bir torpaq sahəsi almışdım. Məqsədim də bu idi ki, əgər imkanım olarsa, bu yerdə ev tikib yaşayaram, yox əgər imkanım olmazsa, onu satıb pulu ilə ev alaram. Bir neçə ildən sonra torpaq bahalaşdı və mən bu torpağı satıb, üstünə də öncədən yığdığım pulu əlavə edərək bir ev aldım. Bu evin alış puluna xüms düşürmü?

Cavab: Sualda qeyd edilənlərə əsasən, bu evə xüms düşmür. Yığdığınız ehtiyat pula gəlincə isə, əgər bu pul ilin gəlirindən olubsa və onun xüms ili tamamlandığı halda siz onun xümsünü verməyibsinizsə, bu halda yalnız həmin pula xüms düşür. 

Şəxsi kitablar

254. Bir şəxsin evində şəxsi kitabxanası var və müəyyən müddət bu kitabxananın kitablarından istifadə edib. İndi bir neçə ildir ki, həmin kitablardan istifadə etmir, amma gələcəkdə onlardan istifadə edəcəyini ehtimal verir. Bu kitablardan istifadə etmədiyi müddətdə həmin kitablara xüms düşürmü? Xümsün düşməsi baxımından onun özünün aldığı kitablar ilə atasının aldığı kitablar arasında fərq varmı?

Cavab: Əgər kitabları aldığı zaman mütaliə və araşdırma üçün onlara ehtiyacı olubsa, habelə kitabların sayı onun ürfi şəninə uyğundursa, onlara xüms düşmür, baxmayaraq ki, kitabları aldığı birinci ildən sonra onlardan istifadə etməmişdir. Həmçinin əgər kitabları ona valideyni və ya başqaları hədiyyə edibsə, yaxud ona irs çatıbsa, bu kitablara xüms düşmür.  

Övladların adına tikilən evi icarəyə vermək

255. Yaşadığımız evin yuxarı iki mərtəbəsini gələcəkdə övladlarımızın yaşaması üçün tikmişik. Amma hazırda bu mərtəbələri icarəyə vermişik. Bu mənzillərin xümsünü necə hesablamalıyıq?

Cavab: Əgər hazırda övladlarınız üçün yuxarı mərtəbələri tikmək sizin ürfi şəninizə uyğun xərclərdəndirsə, onun xümsü yoxdur. Yox əgər belə deyilsə, həmçinin hazırda nə sizin və nə də övladlarınızın bu evə ehtiyacı yoxdursa, bu evin tikintisinə xərclənən məbləğin xümsünü verməlisiniz.

İstifadə edildikdən sonra bir kənara qoyulan əşyalar

256. Xüms ili başa çatmamışdan bir neçə gün öncə ev üçün yeni bir xalça aldım, köhnə xalçanı isə yığışdırıb bir kənara qoydum. Bir kənara qoyduğum köhnə xalçaya xüms düşürmü? 

Cavab: Əgər yeni aldığınız xalçaya sizin ehtiyacınız varsa, xümsü yoxdur. Həmçinin öncəki illərdə evinizdə işlətdiyiniz və indi bir kənara qoyduğunuz köhnə xalçaya da xüms düşmür.

10. Borc

Pul krediti götürmək

257. Bir neçə il öncə bankdan pul krediti götürdüm və onu bir il müddətinə öz bank hesabıma qoydum. Amma həmin pulu lazım olan yerə sərf edə bilmədim, buna baxmayaraq, hər ay kreditini ödəyirəm. Bu pula xüms düşürmü? 

Cavab: Xüms ilinizin sonunadək həmin pul kreditindən ilin gəliri ilə ödədiyiniz məbləğə xüms düşür.  

Uzunmüddətli pul krediti

258. Mən evimi tikmək üçün bankdan müəyyən məbləğ pul krediti götürmüşəm və bu pulu on iki il ərzində ödəməliyəm. Bilmək istəyirəm ki, bu borc ilin gəlirindən çıxılırmı?

Cavab: Ev tikmək və bu kimi işlərə görə ötən ilə aid olan kredit borcları ötən ilin iş gəlirindən ödənilə bilər. Amma ödənilmədiyi halda həmin ilin gəlirindən çıxılmır, əksinə, xüms ilinin sonunda gəlirdən artıq qalan məbləğin xümsü verilməlidir.

İpoteka kreditləri

Ev almaq və ya tikmək üçün götürülən pul kreditinin xümsü

259. Mən pensiyaya çıxmış müəlliməyəm. Bir neçə il öncə yaşayış kompleksindəki binaların birində bir mənzil aldım. Bu mənzilin pulunun yarısını pensiyaya çıxanlara dövlət tərəfindən verilən mükafat ilə ödədim. Mükafat olduğu olduğu üçün bu pula xüms düşmürdü. Mənzilin pulunun digər yarısını isə bankdan ipoteka krediti götürərək ödədim və on il ərzində hər ay müəyyən məbləğ kredit ödəməliyəm. Mən bu evi övladlarım üçün almışam və hazırda da övladlarımdan biri bu evdə yaşayır. Bu evə görə hər ay banka ödədiyim pula xüms düşürmü? Əgər xüms düşürsə, pulun xümsünü hər ay ödəməliyəm, yoxsa xüms ilinin sonunda birdəfəyə ödəməliyəm? 

Cavab: Əgər dediyiniz evi övladlarınıza hədiyyə etmisinizsə, ödədiyiniz aylıq kreditlərin xümsü yoxdur. Yox əgər evi övladlarınıza hədiyyə etməmisinizsə, habelə bu ev sizin “məunə”niz sayılmırsa, ödədiyiniz aylıq kreditlərin xümsünü hər xüms ilinin sonunda verməlisiniz.

Borcu olan şəxsin sərmayəsinin gəliri

260. Bir şəxs xümsünü verdiyi sərmayə ilə özünə iş yeri açıb və bu iş yerindən hər ay gəliri vardır. Amma özünün maddi durumu belədir ki, həm onun kimlərəsə borcu var, həm də kimlərinsə ona borcu var. Həmçinin özünün şəxsi evi yoxdur. Bundan əlavə, başqalarına maddi köməklik də edir. Bu şəxsin aylıq gəlirinə xüms düşürmü?  

Cavab: Bu şəxs xümsünü verdiyi sərmayədən əldə etdiyi gəliri yaşayış xərclərinə, sədəqəyə və xeyir işlərə xərclədikdən sonra xüms ilinin sonunda artıq qalan və ehtiyat pul ünvanında yığılan məbləğin xümsünü verməlidir. Əgər onun borcu işi ilə, yaxud hazırkı ilin məişət əşyalarını almaqla bağlı olarsa, bu borc onun iş gəlirindən çıxılacaqdır. Amma əgər borcu ötən illərə aid olarsa, hazırkı ilin gəlirindən çıxılmayacaqdır. Başqalarına verdiyi borca (yəni alacaqlarına) gəlincə isə, əgər bu, camaata nisyə mal satdığına görə olubsa, borc verdiyi məbləğ onu geri aldığı ilin gəlirindən hesab ediləcəkdir.

Kreditlə aldığı maşın ilə taksiçilik edən şəxsin xümsü

261. İşi taksiçilik olan şəxsin xüms ilinin sonunda vəzifəsi nədir? Əgər onun xüms ili yoxudursa, xüms barəsində vəzifəsi necə olacaqdır? Taksiçilik etmək üçün kreditlə aldığı maşına xüms düşürmü?

Cavab: Əgər xüms ilinin sonunadək maşın üçün ödədiyi kreditlərin xümsünü verdiyi halda dolanışığını idarə edə bilməyəcəksə, onun xümsü yoxdur. Əks halda, həmin məbləğin (yəni xüms ilinin sonunadək maşın üçün ödədiyi kreditlərin) xümsünü verməlidir. Həmçinin əgər xüms ilinin sonunda onun gəlirindən artıq qalarsa, bu məbləğə də xüms düşür. 

Başqa şəxsdən torpaq sahəsi almaq

262. Mən ev növbəsində olan bir şəxsə veriləcək torpaq sahəsini ondan 1200 manata almışam. Bu məbləğin 600 manatını borc alıb ödəmişəm. Nəzərə alsaq ki, mənim xüms ilim sona çatıb və mən hələ sözügedən torpaq sahəsini təhvil almamışam, bu torpaq sahəsinə xüms düşürmü?

Cavab: Sualda qeyd edilənlərə əsasən, əgər torpaq sahəsini ehtiyacınız olan evi tikmək üçün almısınızsa, ona xüms düşmür. Borc aldığınız pulun da xümsü yoxdur. 

İcarə pulu əvəzinə borc almaq

263. Bir şəxsin iki mərtəbəli evi vardır. O özü ikinci mərtəbədə yaşayır, birinci mərtəbəni isə başqa bir şəxsə yaşayış üçün vermişdir. Yaşayış üçün evinin birinci mərtəbəsini verdiyi şəxsdən icarə pulu almır, amma borcu olduğuna görə ondan müəyyən məbləğ pul borc almışdır. Borc aldığı bu pula xüms düşürmü? 

Cavab: Aldığı borc qarşılığında evi yaşayış üçün havayı olaraq başqa bir şəxsə verməyin şəri surəti yoxdur. Amma hər bir halda, borc aldığı pulun xümsü yoxdur.

Həcc üçün borc alınan pulun xümsü 

264. Bilmək istəyirəm ki, “təməttö həcci” üçün borc aldığım pulun xümsünü verməli, sonra xümsü ödənilmiş pulu həcc üçün xərcləməliyəm?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, borc aldığınız pulun xümsü yoxdur. Amma əgər borcu hissə-hissə qaytarırsınızsa, xüms ilinin sonunadək ödədiyiniz, eyni zamanda yaşam ehtiyaclarınıza sərf etmədiyiniz həmin məbləğin xümsünü verməlisiniz. 

Ev almaq üçün borc alınan pulun xümsü

265. Mən ev tikmək üçün torpaq sahəsi almaqdan ötrü beş ildir “Mənzil Fondu”na pul ödəyirəm. Amma indiyədək bu fond tərəfindən mənə torpaq verilməsi barədə qərar çıxarılmayıb. Buna görə də həmin pulu “Mənzil Fondu”ndan geri almaq istəyirəm. Nəzərinizə çatdırmalıyam ki, bu fonda ödədiyim pulun bir hissəsini borc almışdım, bir hissəsini evimin xalçalarını sataraq əldə etmişdim, qalan hissəsini də müəllimə olan həyat yoldaşımın maaşından vermişdim. İndi bilmək istəyirəm ki, əgər “Mənzil Fondu” mənim pulumu geri qaytarsa və mən bu pulu yalnız ev almağa, yaxud da ev tikmək üçün torpaq sahəsi almağa sərf etsəm, bu pula xüms düşəcəkmi? Əgər xüms düşəcəksə, onun hansı hissəsinə düşəcək?

Cavab: Sualda qeyd edilənlərə əsasən, siz bu pulu borc alaraq, yaxud məişət əşyalarınızı sataraq, yaxud da sizə edilən hədiyyə ilə əldə etdiyinizə görə, bu pulun xümsü yoxdur.

Borcu olan şəxsin xüms verməsinin vacibliyi

266. Borcu olan şəxsin xüms verməsi vacibdirmi?

Cavab: Əgər xümsün vacib olmasının şərtləri mövcud olarsa, borclu olmaq xümsün vacib olmasına mane olmur.

Hər ay ödənilən kreditin ilin gəlirindən çıxılması

267. Mən kreditlə maşın almışam. İndi də xüms ilim sona çatıbdır. Mən borclu olduğum məbləği sərmayəmdən çıxa, sonra sərmayəmin xümsünü hesablaya bilərəmmi? Qeyd etməliyəm ki, maşının krediti bir ildən çox müddətdə ödəniləcəkdir.

Cavab: Yalnız xüms ilinin sonunadək ödədiyiniz kreditlər həmin ilin gəlirindən çıxılır (və məişət xərclərindən sayılır).

Çekdə qeyd edilən məbləğin borc hesab edilməsi

268. Orta məktəbdə oxuyan övladımın təhsil haqqının ödənişi üçün müdiriyyətdən möhlət aldım və həmin məbləği 4 və 6 ay müddəti olan iki ədəd çek şəklində ödədim. Bilmək istəyirəm ki, xüms ilinin sonunda bu çeklərdə qeyd edilən məbləğ borc olaraq sayılacaq, yoxsa bu məbləği gələn ilin gəlirindən ödəməliyəm?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, bu borc gələn ilin məişət xərclərindən hesab edilir. Amma əgər bu xüms ilinizin sonunadək onu ödəmiş olsanız, bu ilin məişət xərclərindən hesab ediləcəkdir.

Qadının mehriyyəsinin borc olaraq hesablanması

269. Nəzərə alsaq ki, qadın öz mehriyyəsini istədiyi zaman tələb etmək hüququna malikdir, mehriyyə xüms ilinin sonunda kişinin borclarından hesab edilirmi?

Cavab: Mehriyyəni ilin gəlirindən ödəmək olar. Amma xüms ilinin sonunadək ödənilmədiyi təqdirdə, ilin gəlirindən çıxılmır və ilin gəlirindən artıq qalan məbləğin hamısının xümsü verilməlidir.

Nağd və kredit borcu olan işçi

270. Bəzən xüms ilinin sonunda işçinin illik gəliri onun illik məişət xərclərindən bir qədər artıq qalır, amma eyni zamanda onun nağd və ya kredit borcları olur. Onun artıq qalan gəlirinə xüms düşürmü?

Cavab: Əgər o, il ərzində həmin ilin məişət xərcləri üçün borc alıbsa, yaxud ehtiyacı olan malı nisyə aldığına görə borclu qalıbsa, borcunu həmin ilin gəlirindən vermək istədiyi təqdirdə, borc məbləğini xüms ilinin sonunda ilin gəlirindən artıq qalan məbləğdən çıxa bilər. Əks halda isə, xüms ilinin sonunda ilin gəlirindən artıq qalan məbləğin hamısının xümsünü verməlidir.   

Borcu ilin gəlirindən çıxmaq

274. Əgər pul krediti götürsəm və onun ödənişi bir neçə il davam etsə, hər ildə ödədiyim aylıq kreditlərə xüms düşürmü?

Cavab: Əgər pul kreditini yaşam ehtiyacı üçün götürmüsünüzsə və hər xüms ilində həmin ilin gəlirindən borcunuzu ödəmisinizsə, ödənilən kreditlərin xümsü yoxdur. Amma əgər götürdüyünüz pul krediti əlinizdə isitfadəsiz qalıbsa, iş gəlirindən ödədiyiniz kreditlər məbləğində həmin pulun xümsünü verməlisiniz.

Borcu olan şəxsin əmlakı

275. Bir şəxsin başqa bir şəxsdən müəyyən məbləğdə alacağı vardır və eyni məbləğdə də borcu vardır. Əgər alacağı pulu borcuna verərsə, bu pulun xümsünü verməlidirmi?

Cavab: Əgər borcu həmin xüms ilinin məişət xərclərinə görədirsə və sualda deyildiyi kimi alacağını borcuna verərsə, borc ilin gəlirindən çıxılacaqdır (və bu pulun xümsü yoxdur).

11. Yaxın gələcəkdə yaşam ehtiyacı üçün çox zəruri olan mal və pul

Xüms ilinin birinci ayının xərclərini ötən xüms ilinin gəlirindən çıxmaq

276. Mən maaş alan bir işçiyəm və hər ayın axırında maaş alıram. Xüms ilimin başlanğıcı oktyabr ayının biridir. Oktyabr ayının ev xərclərini və kreditlərini ötən xüms ilinin gəlirindən (məsələn, sentyabr ayının maaşından) çıxa bilərəmmi?

Cavab: Əgər qarşıda gələn xüms ilinin yaşam ehtiyaclarına sərf etmək üçün hazırkı xüms ilinin gəlirindən müəyyən məbləğ pul yığmısınızsa və yeni xüms ili başlandıqda həmin pulu yaxın bir neçə gün ərzində yaşam ehtiyaclarına sərf edəcəksinizsə, belə ki, həmin pulun xümsünü verdiyiniz təqdirdə yaşam ehtiyaclarını təmin edə və kreditləri ödəyə bilməyəcəksinizsə, bu halda həmin pula xüms düşmür. Əks halda isə, xümsünü ödəməlisiniz.

Övladların gələcəyi üçün yığılan pulun xümsü

277. Bəzi şəxslər övladlarının gələcəyi üçün pul yığırlar və onların məqsədi də xümsdən yayınmaq deyildir. Əgər övlad həddi-büluğa çatmayıbsa və ata övladın vəkili olmaq və bu puldan istifadə etmək hüququna malikdirsə, bu halda həmin pula xüms düşürmü? Həmçinin əgər ehtiyac yaranan zaman valideyn həmin puldan istifadə edərsə və imkan olduqda yerinə qoyarsa, əvvəlki pula xüms düşürmü, yoxsa yox?

Cavab: Əgər valideyn bu pulu öz övladına həqiqətən hədiyyə edibsə və bu hədiyyə valideynin ürfi şəninə uyğundursa, xümsü yoxdur. Amma əgər sırf övladın adına pul yığmaq olubsa və bu pulu ona hədiyyə etməyibsə, xümsünü verməlidir. 

Zəruri yaşam ehtiyaclarını təmin etmək üçün pul yığmaq

278. Zəruri yaşam ehtiyaclarını təmin etmək üçün ilin gəlirindən yığılan pula ilin sonu çatan kimi xüms düşür, yoxsa bir müddətdən sonra xüms düşür?

Cavab: Əgər qarşıda gələn xüms ilinin yaşam ehtiyaclarına sərf etmək üçün hazırkı xüms ilinin gəlirindən müəyyən məbləğ pul yığmısınızsa və yeni xüms ili başlandıqda həmin pulu yaxın bir neçə gün ərzində yaşam ehtiyaclarına sərf edəcəksinizsə, bu halda həmin pula xüms düşmür. Əks halda isə, xümsünü ödəməlisiniz.

279. Yaşam ehtiyaclarını təmin etmək üçün ilin gəlirindən yığılan pulun xümsünü vermədən onu neçə gün, yaxud neçə ay saxlamağa icazə vardır? Hansı şərtlər altında?

Cavab: Əgər ehtiyac duyulan ev və ya məişət əşyasını almaq üçün ilin gəlirindən pul yığmaq lazımdırsa və yığılan pulun xümsü verildiyi təqdirdə əldə qalan pul ilə onu almaq mümkün olmayacaqsa, bu halda xüms ili başa çatdıqdan sonra bir-iki ay müddətində yığılan pulu həmin əşyanı almağa sərf etmək olar. Amma bu şərtlə ki, şəxs qeyd edilən müddət ərzində (yəni xüms ili başa çatdıqdan sonra bir-iki ay müddətində) yaranan ilk fürsətdə ehtiyac duyulan əşyanı almalıdır. Belə ki, əgər xüms ili başa çatdıqdan, məsələn, bir həftə sonra ehtiyac duyulan əşyanı almaq mümkün olduğu bir halda üzrsüz olaraq onu almazsa və onu sonradan almaq niyyətilə pulu əlində saxlayarsa, pulun xümsünü verməlidir.  

İzdivac xərclərini qarşılaya bilmək üçün maaşı yığmaq

280. İzdivac üçün lazım olan əşyaları gələcəkdə ala bilmək üçün hər ay maaşımdan müəyyən məbləğ pulu kənara qoyaraq yığıram. Bu pula xüms düşürmü?

Cavab: Aylıq maaşınızdan kənara qoyaraq yığdığınız pulun xümsünü ilin sonunda verməlisiniz. Amma əgər xüms ili tamamlananda izdivac üçün zəruri olan əşyaları almaq astanasında olsanız və bundan tez onları almaq imkanınız olmayıbdısa, habelə xümsü ödədiyiniz təqdirdə onları ala bilməyəcəksinizsə, bu halda həmin pulun xümsünü verməyə bilərsiniz.

281. İmkansızlığa görə indiyədək evlənə bilməmişəm. Hazırda əlimdə olan pulun bir hissəsini gələcəkdə lazım olan izdivac xərclərini qarşılamaq üçün (onun xümsünü vermədən) kənara qoya birərəmmi?

Cavab: Əgər ilin gəlirindən kənara qoyulan pul qarşıda gələn xüms ilinin yaxın bir neçə günü ərzində izdivacın zəruri xərclərini qarşılamaq üçün nəzərdə tutulubsa, bu pulun xümsü yoxdur.  

282. Əgər subay olan və evi olmayan dini elmlər tələbəsinin təbliğdən və ya başqa bir işdən gəliri olsa, yaxud İmam (ə) payından ona hədiyyə verilsə, bu gəlirə və hədiyyəyə xüms düşürmü? Yoxsa o, bu yollarla əldə edilən gəlirə xüms düşmədiyini əsas götürə və gəlirin xümsünü vermədən izdivac xərclərini qarşılamaq üçün onu kənara qoya bilər? 

Cavab: Mərcəyi-təqlidlər tərəfindən dini elmlər hövzələrində təhsil alan tələbələrə İmam (ə) payından verilən aylıqlar hədiyyədir və xümsü yoxdur. Amma dini elmlər tələbələrinin təbliğdən və ya başqa işlərdən əldə etdikləri gəlir xüms ilinin sonunadək istifadəsiz qaldığı təqdirdə, onun xümsünü verməlidirlər.

Ev tikmək üçün pul yığmaq

283. İki ildir ki, ev tikmək üçün torpaq sahəsi almışam. Hazırda icarədə yaşayıram. Əgər gündəlik xərclərimə qənaət edərək ev tikmək üçün pul yığsam, xüms ilinin sonunda bu pula xüms düşəcəkmi?

Cavab: Əgər xüms ili başa çatmamış ilin gəliri ilə ev tikmək üçün ehtiyacınız olan tikinti materiallarını alsanız, yaxud həmin pulu yeni xüms ilinin yaxın bir neçə günü ərzində ev tikmək üçün istifadə edəcəksinizsə, xümsü yoxdur.

Üçüncü fəslin xülasəsi və diqqətəlayiq məqamlar

Xüms düşməyən mal və pul

1. Hədiyyə

İnsana hədiyyə edilən pulun, malın və mülkün xümsü yoxdur. Əlbəttə, əgər bunlar xüms ilinin sonunadək istifadəsiz qalarsa, ehtiyat-müstəhəbə görə xümsü verilə bilər.

Aşağıda sadalananlar hədiyyə hökmündədir: 

a) İş yerindən verilən kuponlar;

b) Şəhid ailələrinə, müharibə əlillərinə və əsirlikdən azad olanlara verilən müavinət; 

c) Dövlət tərəfindən verilən subsidiyalar; 

d) Bayram hədiyyələri;

e) Bankdan verilən hədiyyələr;

f) Təhsil xərclərinə yardım (tələbə təqaüdü).

Qeyd: Əgər ər və arvadın bir-birinə hədiyyə verməsi, yaxud valideynin öz övladlarına hədiyyə verməsi formal xarakter daşıyıb xümsdən yayınmaq məqsədilə olarsa, habelə əgər hədiyyə onu verənin ürfi şəninə uyğun olmazsa, onun xümsünü vermək vacib olur. 

2. Mehriyyə

3. İrs

4. Vəqf yolu ilə insana çatan əmlak

5. Valideynin övladlarına, övladların valideynə və kişinin arvadına verdiyi xərclik

6. Sığorta şirkətinin ömür və ya maşın sığortası ünvanında zərərçəkənə ödədiyi pul

7. Diyə (qanbahası)

8. Xümsü verilmiş mal

9. Məunə (yaşam ehtiyacları və məişət xərcləri)

Məunə 3 qisimdir:

1) Gündəlik tələbat olan istehlak malları, məsələn, düyü, çay, yağ, un, avtomobilin bakına tökülən benzin, telefon konturu və s. 
İl ərzində bu mallardan hər nə qədər istifadə edilərsə, “məunə”dən hesab edilir, amma xüms ilinin sonunda artıq qalan miqdarın xümsü verilməlidir. 

2) İstifadəsi zamanı aradan getməyən mallar, məsələn, geyim döşənəcək, qab, kitab, televizor və s. 
Bu malların “məunə” olmasının meyarı insanın ürfi şəninə uyğun olması və onlara ehtiyacı olmasıdır, baxmayarq ki, il ərzində onlardan istifadə olunmaya bilər.

3) Daşınmaz əmlak, məsələn, ev, torpaq sahəsi və s. 

Belə ki, əgər bunlar insanın ürfi şəninə uyğun olsa və ürfə görə bunlara ehtiyacı olsa, bu əmlaka xüms düşmür.

Əgər insan “məunə” sayılan əşyanı xüms ilinin sonunadək istifadə etsə və xüms ilindən sonra satsa, onun satışından əldə etdiyi pula xüms düşmür. Həmçinin əgər xüms ili tamamlanandan sonra həmin əşyadan istifadə etməyərək bir kənara qoyarsa, yenə də ona xüms düşmür.

10. Borc 

İnsanın (şəxsdən və ya bankdan) borc aldığı, amma istifadə etməyib kənara qoyduğu pulun xümsü yoxdur. Amma əgər bu borcun müəyyən məbləğini qaytarıbsa, həmin məbləğin xümsünü verməlidir.

İnsan öz borclarını xüms ilinin sonunda ilin gəlirindən artıq qalan puldan çıxa bilməz. Yalnız o halda çıxa bilər ki, borcu həmin ilin məişət xərcləri üçün almışdır. Əlbəttə, insan xüms ili başa çatmamış bütün başqa borclarını ilin gəlirindən verə bilər.