مناسک حج (امام و رهبرى)
- پيشگفتارپيشگفتار
يکی از جامع‌ترين رساله‌های احکام حج، کتاب «مناسک حجِ» بنيان‌گذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمينی(قدس سره) است که سال‌ها در زمان حيات ايشان و پس از رحلت آن بزرگوار مورد استفاده و مراجعه حج‌گزاران و عالمان و روحانيان محترم کاروان‌ها بوده و هست و نظرات بسياری از مراجع بزرگ تقليد از جمله حضرت آيت الله العظمی خامنه‌ای(دامت برکاته) در حواشی آن درج گرديده و بارها چاپ و منتشر شده است. با توجه به مراجعات مکرّر مقلدان رهبر معظم انقلاب اسلامی، تصميم گرفته شد تا مناسک حضرت امام با حواشی معظم‌له به شک مجزا چاپ و عرضه گردد که در اين رابطه چند نکته را يادآور می‌شويم:
1. مواردی که فتاوای حضرت آيت الله خامنه‌ای(دامت برکاته) با فتاوای حضرت آيت الله العظمی امام خمينی(قدس سره) تفاوت داشته، در پاورقی همان صفحه آورده شده و با شماره‌گذاری مشخص گرديده است.
2. در برخی از مسائل که نظر مبارک رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامت برکاته) به دست نيامده، با علامت مربع (□) در ابتدای مسائل مشخص شده است.
3. مواردی که تفاوت فتوايی در پاورقی آورده نشده و علامت مربع نيز در ابتدای مسأله وجود ندارد، فتوای آن دو بزرگوار يکسان است و تفاوت نظری وجود ندارد.
4. حواشی مقام معظم رهبری(دامت برکاته) توسط بخش استفتائات دفتر معظم له از کتاب «مناسک» ايشان که جداگانه چاپ شده و برخی از استفتائات ديگر گرفته شده و مأخذ آنها نيز ذکر شده است که بدين وسيله از همه عزيزانی که در تنظيم و تطبيق و کنترل حواشی نقش داشته‌اند، تشکر و قدردانی می‌شود. - مقدمه
مناسك حج
مطابق با فتاوای
حضرت آية اللّه العظمی امام خمينی (قدّس سّره)
و رهبر معظم انقلاب حضرت آيت الله العظمی خامنه‌ای دام ظله الوارفمقدمه
بدان كه بر هر مكلف كه جامع شرايط باشد، وجوبِ حج به دليل قرآن و احاديث وارده از نبی اكرم(صلی‌الله عليه وآله وسلّم) و ائمه معصومين(عليهم‌السلام) ثابت است. حج يكی از اركان دين است و از ضروريات آن به شمار می رود. ترك حج، با اقرار به وجوب، يكی از گناهان كبيره و با انكار، موجب كفر است.1 خداوند متعال در قرآن مجيد فرمود: {وَللّهِ ِ عَلَی النّاسِ حِجّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنّ اللّهَ غَنِیّ عَنِ الْعالَمينَ }.
شيخ كلينی؛ به طريق معتبر از حضرت صادق(عليه‌السلام) روايت نموده كه: هر كس از دنيا برود و حَجّة الاسلام به جا نياورد، بدون اينكه او را حاجتی ضروری باشد يا آن‌كه به جهت بيمار شدن از آن باز ماند يا آن‌كه پادشاهی از رفتن آن جلوگيری نمايد، چنين كسی در حال مردن، به يهوديت يا نصرانيت از دنيا خواهد رفت.
اين آيه و اين روايت، در اهميت حج و وجوب آن كافی است و روايات بسياری در اين دو قسمت وارد شده كه اين مختصر، گنجايش ذكر آنها را ندارد و چون كه مستحبات حج بيش از آن است كه در اين رساله بيان شود، لذا به بيان مقداری از آنها اكتفا كرده و بقيه را به كتب مفصله وا می‌گذاريم كه به‌جا آوردن آنها به اميد ثواب اشكالی ندارد.
و نظر به اين كه اين مناسك برای فارسی زبانان می باشد و تكليف آنها عمره و حج تمتّع است، اكتفا به بيان احكام آنها شد و قبل از شروع در مناسك، كه مشتمل است بر دو باب و چند فصل و مسائلی چند، بعض مسائل و شرايط وجوب حَجّة الاسلام و بعض مسائل نيابت و وصيت به حج و چند مسأله ديگر بيان می شود:
[1] م ـ حَجّة الاسلام كه حج واجب بر شخص مستطيع است، بيش از يك مرتبه در تمام عمر واجب نيست.
[2] م ـ وجوب حج، بر شخص مستطيع فوری است؛ يعنی واجب است در سال اول استطاعت به جا آورد و تأخير آن جايز نيست2 و در صورت تأخير، واجب است در سال بعد انجام دهد و همچنين....
[3] م ـ اگر درك حج، بعد از حصول استطاعت، متوقف بر مقدماتی مثل سفر و تهيه اسباب آن باشد، تحصيل آن واجب است؛ به طوری كه در همان سال به حج برسد و در صورتی كه شخص كوتاهی كند و به حج در آن سال نرسد، حج بر او مستقر می شود كه بايد در هر صورت بعداً به حج برود، هرچند استطاعت از بين برود.1. اگر انکار هر يک از ضروريات دين به انکار رسالت يا تکذيب پيامبر اکرم (صلی الله عليه وآله) يا وارد کردن نقصی به شريعت منجر شود، باعث کفر و ارتداد است (اجوبة الاستفتائات، س336)
2. و به تأخير انداختن آن بدون عذر جايز نيست و اگر به تأخير اندازد معصيت کرده است و حج بر ذمه او باقی است. (مناسک حج، م24) - شرايط وجوب حَجّةالاسلام
- نيابت در حج
- حج استحبابىحج استحبابی[165] م ـ مستحب است كسی كه شرايط وجوب حج را ندارد؛ از بلوغ و استطاعت و غير آنها، در صورت امكان حج به جا آورد و همچنين بر كسی كه حج واجبش را انجام داده است مستحب است دو مرتبه به حج برود و مستحب است تكرار حج در هر سال. بلكه مكروه است پنج سال متوالی آن را ترك كند و مستحب است در وقت خارج شدن از مكّه نيّت برگشتن نمايد و مكروه است قصد برنگشتن داشته باشد.
[166] م ـ مستحب است از طرف خويشاوندان يا غير آن ها حج به جا آورد تبرّعا؛ چه زنده باشند يا مرده و همچنين از طرف معصومين و نيز طواف از طرف آن ها و غير آن ها مستحب است به شرط آن‌كه در مكّه نباشند يا معذور باشند.
[167] م ـ كسی كه زاد و راحله ندارد مستحب است قرض كند و به حج برود، در صورتی كه می تواند قرض را ادا كند.68
[168] م ـ با مال حرام جايز نيست به حج برود و اگر مال او مشتبه است و علم به حرمت آن ندارد، می تواند آن را صرف كند.
[169] م ـ بعد از فارغ شدن از حج استحبابی می تواند ثواب آن را به ديگری هديه كند، همچنانكه در وقت شروع می تواند آن را نيت كند.
[170] م ـ كسی كه مال ندارد تا با آن حج به جا آورد مستحب است ولو با اجاره دادن خودش و نيابت از ديگری به حج برود.
68. کسی که هزينه ی رفتن به حج را در اختيار ندارد، اما میتواند قرض بگيرد و سپس به سادگی قرض خود را ادا کند، واجب نيست که خود را با قرض گرفتن مستطيع کند، اما اگر بگيرد، حج بر او واجب می‌شود. (مناسک حج، م14) - اقسام عمرهاقسام عمره[171] م ـ عمره هم مانند حج دو قسم است: «واجب» و «مستحب» و بر كسی كه شرايط استطاعت را داشته باشد يك مرتبه در عمر واجب می شود و وجوب آن مانند حج فوری است و در وجوب آن استطاعت حج معتبر نيست بلكه اگر برای عمره مستطيع باشد واجب می شود، هرچند برای حج مستطيع نباشد همچنانكه عكس اين هم همينطور است كه اگر شخص برای حج استطاعت داشته باشد و برای عمره مستطيع نباشد بايد حج به جا آورد ليكن بايد معلوم باشد كه برای كسانی كه از مكّه دور هستند؛ مثل ايرانيان كه وظيفه آن ها حج تمتّع است، هيچگاه استطاعت حج از استطاعت عمره و استطاعت عمره از استطاعت حج جدا نيست؛ چون حج تمتّع مركب از هر دو عمل است، به خلاف كسانی كه در مكّه يا قريب به آن هستند كه وظيفه آنها حج و عمره مفرده است كه نسبت به آن ها استطاعت برای يكی از دو عمل تصور می شود.
[172] م ـ واجب است بر كسی كه می خواهد داخل مكّه شود با احرام وارد شود و برای احرام بايد نيت عمره يا حج داشته باشد و اگر وقت حج نيست و می خواهد وارد مكّه شود واجب است عمره مفرده انجام دهد و از اين حكم كسانی كه مقتضای شغلشان اين است كه زياد وارد مكّه می شوند و از آن خارج می شوند استثنا شده است.69
[173] م ـ تكرار عمره مانند تكرار حج مستحب است و در مقدار فاصله بين دو عمره اختلاف فرموده اند و احوط آن است كه در كمتر از يك ماه، به قصد رجا به جا آورده شود.7069. همچنين كسانی كه پس از اعمال حج يا عمره از مکه خارج شده‌اند و می‌خواهند در همان ماهِ انجام حج يا عمره، دوباره وارد مکه شوند، احرام و عمره مجدّد واجب نيست. (مناسک حج، م10)
70. تكرار عمره مانند تكرار حج مستحب است، و بين دو عمره وجود فاصله‌ی معيّن شرط نيست. ولی بنابر احتياط در هر ماه فقط يك عمره برای خود میتواند به جا آورد. و اگر دو عمره برای افراد ديگر انجام دهد يا يك عمره برای خود و يك عمره هم برای ديگری به جا آورد، احتياط مذكور لازم نيست. بنابراين اگر عمره دوم را به نيابت از ديگری انجام دهد، جايز است نايب در برابر آن اجرت بگيرد و از عمره‌ی مفرده‌ی منوب‌عنه هرچند واجب باشد، كفايت می‌‌كند. (مناسک حج، م11) - اقسام حج
- باب اول: اعمال عمره تمتع
- فصل اول: محل احرام عمره تمتع
- فصل دوم: واجبات احرام
- استفتائات احراماستفتائات احرام[291] س ـ كسی در وقت احرام اين‌طور قصد می كند: مُحرم می شوم يا احرام می بندم، برای عمره تمتّع يا غير آن، با توجه به اين مسأله كه فرموده ايد نيت احرام لازم نيست، بلكه ممكن نيست، اين احرام چه صورت دارد؟
ج ـ به احرام ضرر نمی زند هرچند قصد احرام لازم نيست و احرام امر قصدی نيست، بلكه اگر شخص به قصد حج يا عمره تلبيه بگويد محرم می شود هرچند قصد احرام نكند.
[292] س ـ زنی قبل از احرام برای عمره تمتّع، می دانست كه عادت ماهانه او ده روز است و قبل از احرام حج، اعمال عمره تمتّع را نمی تواند انجام دهد، مع ذلك، نيت عمره تمتّع كرد، آيا در برگرداندن نيت احرام عمره تمتّع به حج اِفراد، بايد چه كند؟
ج ـ نيت را به حج افراد برگرداند و اشكال ندارد، بلی اگر با التفات به اينكه نمی تواند عمره تمتّع را انجام دهد و اگر انجام دهد صحيح نيست به نيت عمره تمتّع محرم شود، صحت اين احرام، بلكه حصولِ جِدّ به آن، محل اشكال است.145
[293] س ـ مردها معمولاً برای احرام، يك حوله به عنوان لنگ به كمر می بندند و يكی هم بر روی شانه ها می اندازند، ولی بعضی افراد برای اينكه موقع وزش باد و يا سوار شدن ماشين عورت آنان ظاهر نشود اضافه بر آن دو حوله، يك متر چلوار ندوخته از وسط پا عبور می دهند به نحوی كه دو طرف پارچه از جلو و عقب زير حوله قرار می گيرد، آيا اين عمل صحيح است يا اشكال دارد؟
ج ـ اشكال ندارد.
[294] س ـ آيا می شود برای كسی كه قادر بر تلبيه گفتن نيست نايب گرفت يا خير؟
ج ـ اَخْرَس (لال) بايد با انگشت به تلبيه اشاره كند و زبانش را هم حركت دهد، ونايب گرفتن كافی نيست.
[295] س ـ كسی كه در گذشته حج واجبش را انجام داده و بنا دارد حج مستحبی به جا آورد، ولی از روی ناآگاهی و يا فراموشی در نيت اِحرام عمره می گويد «احرام عمره تمتّع از حج تمتّع از حَجّة الاسلام می بندم قربة الی الله»، آيا آوردن و در نيت داشتن حَجّة الاسلام، در حالی كه حج مستحبی است، اشكال دارد يا خير؟
ج ـ اشكال دارد، مگر آن‌كه اشتباه لفظی باشد و قصدش اين بوده عمره ای كه وظيفه او است انجام دهد و اسمش را حَجّة الاسلام گذاشته باشد.
[296] س ـ اگر كسی بداند در صورت صحيح نگفتن تلبيه، محرم نمی شود و تلبيه را غلط بگويد و اعمال حج را انجام دهد، آيا اعمالش صحيح است يا نه؟
ج ـ چنانچه از روی عمد بوده صحيح نيست و اگر عمدی نبوده و از روی فراموشی يا ندانستن مسأله بوده، در فرض مرقوم بعيد نيست صحت عمل.
[297] س ـ اگر كسی تلبيه را غلط بگويد و بعد از وقوفين و قبل از اتمام اعمال حج فهميد كه صحيحاً محرم نشده است، آيا وظيفه او نسبت به ساير اعمال، و همچنين عمره قبلی او چگونه است؟
ج ـ با فرض اينكه بعد از وقت جبران متوجه شده بعيد نيست صحت عمل، لكن احوط عدم اكتفا به اين حج است و اين احتياط ترك نشود.
[298] س ـ ترجمه تلبيه (لبّيك، اللّهُمّ لَبّيك، لَبّيك لا شَريكَ لَكَ لَبّيك) چيست؟
ج ـ ترجمه جمله مذكور چنين است: «اجابت می كنم دعوت تو را، خدايا! اجابت می كنم دعوت تو را، اجابت می كنم دعوت تو را، شريكی نيست مر تو را، اجابت می كنم دعوت تو را». و اگر كلمه «دعوت» را هم نگويد كفايت می كند در مواردی كه بايد ترجمه را بگويد.
[299] س ـ لباس احرامی كه معلوم نيست از درآمد منبر است يا وجوهات شرعيه، آيا لازم است خمس آن را بدهد؟
ج ـ با فرض شك، لازم نيست، هرچند احتياط مطلوب است.
[300] س ـ كسی كه به ديگران تلقين نيت و تلبيه می كند و خودش فراموش كرده است كه نيت نمايد، وظيفه اش چيست؟
ج ـ اگر به قصد انجام عمره يا حج تلبيه نگفته، محرم نشده است و بايد در صورت امكان به ميقات برگردد و اگر ممكن نيست به خارج حرم برود و مجدداً محرم شود.146
[301] س ـ آيا لباس احرام منحصر در دو جامه است و بيشتر نبايد باشد؟
ج ـ مقدار واجب آن دو جامه است و زيادتر مانع ندارد.
145. به حاشيه مسأله 221 مراجعه شود.
146. به مسأله 215 مراجعه شود. - مستحبات احراممستحبات احرام[302] م ـ مستحبات احرام چند چيز است:1 ـ آن‌كه قبلاً بدن خود را پاكيزه نموده و ناخن و شارب خود را بگيرد و موی زير بغل و عانه را با نوره ازاله نمايد.2 ـ كسی كه قصد حج دارد از اول ماه ذی قعده و شخصی كه قاصد عمره مفرده است پيش از يك ماه موی سر و ريش را رها كند.3 ـ آن‌كه پيش از احرام در ميقات غسل احرام بنمايد147 و اين غسل از زن حائض و نفساء نيز صحيح است و تقديم اين غسل به خصوص در صورتی كه خوف آن باشد كه در ميقات آب يافت نشود جايز است و در صورت تقديم، اگر در ميقات آب يافت شد مستحب است غسل را اعاده نمايد و بعد از اين غسل، اگر مكلف لباسی را پوشيد يا چيزی را خورد كه بر محرم حرام است باز هم اعاده مستحب است و اگر مكلف در روز غسل نمود از غسل تا آخر شب آينده كفايت می كند و همچنين اگر غسل در شب نمود تا آخر روز آينده كافی است ولی اگر بعد از غسل و پيش از احرام به حدث اصغر محدث شد غسل را اعاده نمايد.4 ـ آن‌كه دو جامه احرام از پنبه باشد.1485 ـ آن‌كه احرام را به ترتيب ذيل ببندد، در صورت تمكّن بعد از فريضه ظهر و در صورت عدم تمكّن بعد از فريضه ديگر و در صورت عدم تمكّن از آن، بعد از شش يا دو ركعت نماز نافله، در ركعت اول پس از حمد سوره توحيد و در ركعت دوم سوره جَحد را بخواند و شش ركعت افضل است149 و بعد از نماز حمد و ثنای الهی را به جا آورد و بر پيغمبر و آل او صلوات بفرستد، آنگاه بگويد:«أللّهُمّ إنّي أسْأَلُكَ أنْ تَجْعَلَنِي مِمّنِ اسْتَجابَ لَكَ، وَ آمَنَ بِوَعْدِكَ، وَ اتّبَعَ أمْرَكَ، فَاِنّي عَبْدُكَ، وَ في قَبْضَتِكَ، لا اُوْقی إلاّ ما وَقيتَ، وَ لا آخُذُ إلاّ ما أعْطَيْتَ، وَقَدْ ذَكَرْتَ الْحَجّ، فَأسْألُكَ أنْ تَعْزِمَ لِي عَلَيْهِ عَلی كِتابِكَ، وَ سُنّةِ نَبِيّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِه، وَتُقَوّيَنِي عَلی ما ضَعُفْتُ، وَ تُسَلّمَ لِي مَناسكي في يُسْرٍ مِنْكَ وَ عافِيَةٍ، وَ اجْعَلْنِي مِنْ وَفْدِكَ الّذي رَضِيتَ وَ ارْتَضَيْتَ وَ سَمّيْتَ وَ كَتَبْتَ. أللّهُمّ إنّي خَرَجْتُ مِنْ شُقّةٍ بَعيدَةٍ، وَ أنْفَقْتُ مالِي ابْتِغاءَ مَرْضاتِكَ. أللّهُمّ فَتَمّمْ لِي حَجّتِي وَ عُمْرَتِي. أللّهُمّ إنّي اُريْدُ التمتّع بِالْعُمْرَةِ إلَی الْحَجّ عَلی كِتابِكَ، وَ سُنّةِ نَبِيّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، فَاِنْ عَرَضَ لِي عارِضٌ يَحْبِسُنِي، فَخَلّنِي حَيْثُ حَبَسْتَنِي بِقَدَرِكَ الّذي قَدّرْتَ عَلَيّ. أللّهُمّ إنْ لَمْ تَكُنْ حَجّةً فَعُمْرَةً، أحْرَمَ لَكَ شَعْرِي وَ بَشَرِي وَ لَحْمِي وَ دَمِي وَ عِظامِي وَ مُخّي وَعَصَبِي مِنَ النّساءِ وَ الثّيابِ وَ الطّيْبِ، أبْتَغِي بِذلِكَ وَجْهَكَ وَ الدارَ الْآخِرَةَ».6 ـ هنگام پوشيدن دو جامه احرام بگويد:«اَلْحَمْدُ للّهِ ِ الّذِي رَزَقَنِي مَا اُواري بِهِ عَوْرَتي، وَ اُؤَدّي فِيْهِ فَرْضِي، وَ أعْبُدُ فِيْهِ رَبّي، وَ أنْتَهِي فِيْهِ إلی ما أمَرَنِي، اَلْحَمْدُ للّهِ ِ الّذِي قَصَدْتُهُ فَبَلّغَنِي، وَ أردْتُهُ فَأعانَنِي وَ قَبِلَنِي وَ لَمْ يَقْطَعْ بِي، وَ وَجْهَهُ أرَدْتُ فَسَلّمَنِي فَهُوَ حِصْنِي وَ كَهْفِي وَ حِرْزِي وَ ظَهْرِي وَ مَلاذِي وَ رَجائي وَ مَنْجايَ وَ ذُخْرِي وَ عُدّتِي في شِدّتِي وَ رَخائِي».7 ـ آن‌كه تلبيه ها را در حال احرام تكرار كند؛ خصوصاً در موارد آينده:
الف ـ وقت برخاستن از خواب.
ب ـ بعد از هر نماز واجب و مستحب.
ج ـ وقت رسيدن به سواره.
د ـ هنگام بالا رفتن از تلّ يا سرازير شدن از آن.
هـ ـ وقت سوار شدن يا پياده شدن.
و ـ آخر شب.
ز ـ اوقات سحر.
زن حائض و نفساء نيز اين تلبيه ها را بگويند.و شخص متمتّع، تلبيه گفتن او در عمره مستمر خواهد بود تا آن‌كه خانه های مكّه را ببيند و اما تلبيه حج تا ظهر روز عرفه مستمر است.147. مستحب است كه پيش از مُحرم شدن در ميقات و يا پيش از رسيدن به ميقات مثلاً در مدينه غسل کند و احوط آن است که اين غسل را ترک نکند. (مناسک حج، م156، 157)148. در مناسک معظّم له يافت نشد.149. مستحب است که بعد از نماز ظهر، يا بعد از هر نماز واجب ديگر و يا بعد از دو رکعت نماز مستحبی محرم شود و در برخی احاديث آمده است که [پيش از احرام] شش رکعت نماز مستحب است و فضيلت بيشتری دارد. (مناسک حج، م157) - مكروهات احراممكروهات احرام[303] م ـ مكروهات احرام چند چيز است:
1 ـ احرام در جامه سياه، و افضل احرام در جامه سفيد است.
2 ـ خوابيدن مُحرم بر رخت و بالش زرد رنگ.
3 ـ احرام بستن در جامه چركين و اگر جامه در حال احرام چرك شود بهتر آن است كه مكلف مادامی كه در حال احرام است آن را نشويد.
4 ـ احرام بستن در جامه راه راه.
5 ـ استعمال حنا پيش از احرام، در صورتی كه اثر آن تا حال احرام باقی بماند.6 ـ حمام رفتن، و اولی آن است كه محرم بدن خود را با كيسه و مثل آن نسايد.1507 ـ لبيك گفتن مُحرم در جواب كسی كه او را صدا نمايد.150. رفتن به حمام و شستن بدن با کيسه و مانند آن نيز در حال احرام مکروه است. (مناسک حج، م158)
-
- فصل سوم: مُحرّمات احرام
- فصل چهارم: طواف واجب و بعضى از احكام آن
- فصل پنجم: نماز طواف
- فصل ششم: سعى و بعض احكام آن
- فصل هفتم: تقصير و بعض احكام آن
-
- باب دوم: اعمال حج تمتع
کاربر گرامی؛ لطفا قبل از تکمیل فرم، موارد زیر را مطالعه کنید:
- جهت مکاتبه با دفتر، از قسمت ارسال نامه استفاده نمایید.
- به منظور استفتاء یا ارسال سوال شرعی، از قسمت ارسال سوال شرعی استفاده نمایید.
- جهت ارایه انتقاد و پیشنهاد به سایت دفتر، از قسمت ارتباط با پایگاه استفاده نمایید.
- از فرم زیر فقط برای ارایه نظرات در مورد محتوای همین صفحه استفاده نمایید.
- مسوولیت ارسال اشتباه بر عهده ارسال کننده آن است.