2- تخریب، تعمیر و نوسازی موقوفه

تخریب آب انبار قابل استفاده

489. جهت ذخیره سازی آب برای حسینیه محلی ساخته شد و هم اکنون منبع آب دیگری نیز جهت ذخیره سازی آب احداث گردید و منبع آب قبلی تقریباً در وسط حیاط حسینیه قرار گرفته و هیچگونه استفاده ای از آن نمی گردد.
الف: آیا تخریب آن از نظر شرعی دارای اشکال بوده و تخریب کننده آن ضامن احداث مجدد آن یا پرداخت خسارت به بانیان احداث منبع می باشد؟
ب: آیا کسی که چیزی را با پول ثلث میتی برای احداث بنائی در اماکن عمومی مثل مسجد یا حسینیه و... هزینه می نماید شخصاً می توان در آن اعمال نظر نماید و یا اینکه اداره آن به عهده هیأت امناء یا متولی آن محل می باشد؟

جواب: الف- مادامی که از مال موقوفه می توان در جهت وقف استفاده کرد تبدیل و تخریب آن جایز نیست.
ب- اگر واقف شخص خاصی را متولی موقوفه قرار داده او متولی شرعی محسوب می شود.

تخریب حسینیه برای نوسازی

490. ساکنین روستا جهت اقامه مجالس عزا و انجام مراسم سوگواری خامس آل عبا(ع) قصد احداث یک حسینیه بزرگ در کنار حسینیه صغیر قدیمی را دارند و با بناء حسینیه جدید ضرورت دارد که حسینیه فوق الذکر تخریب تا جزء حیاط و فضای حسینیه جدید درآید تا هیأت و عزاداران بتوانند به نحو احسن اقامه عزا کنند.
لذا تخریب حسینیه فوق الذکر و الحاق آن به فضا و حیاط حسینیه جدید جایز می باشد یا خیر؟

جواب: تخریب حسینیه قدیم برای تجدید بنا و الحاق آن به شبستان حسینیه جدید مانع ندارد ولی قرار دادن آن جزء حیاط خلاف وقف بوده و جایز نیست.

تخریب موقوفه به دلیل طرحهای عمرانی

491. در مواردی که اراضی موقوفه در طرح جاده های عمومی و خیابان قرار می گیرد پرداخت مال الاجاره موقوفه شرعاً به عهده چه کسی است؟ آیا مجری طرح که متصدی مسیر است مدیون به وقف است؟ یا عابرین که در حقیقت بهره گیران از موارد تصرف وقف هستند؟
با علم به عدم پرداخت حق وقف، و عدم رضایت متولی شرعی موقوفه، در صورت عبور از این مسیرهای وقفی نحوه برائت ذمه چگونه محاسبه می شود؟

جواب: کسی که تخریب موقوفه و غیر قابل استفاده شدن موقوفه و در نتیجه اتلاف موقوفه حکماً به او انتساب و استناد پیدا می کند شرعاً ضامن است که یا موقوفه را در صورت امکان به حال سابق برگرداند و یا وجه اجاره آن را بپردازد و یا در صورتی که موقوفه را حکماً به صورت تالف درآورده باشد عوض آن را تسلیم نماید، و چنانچه موقوفه با تبدیل به خیابان در حکم تالف باشد بر عابرین چیزی در این باره نیست.

492. گاهی بعضی از مؤسسات دولتی و غیر دولتی به سبب مسائل فنی و طراحی از قبیل ساختن سدها و نیروگاه های برق و پارک های عمومی و مانند آن، مجبور به تصرّف در زمین های وقفی می شوند، آیا مجری این طرح ها از نظر شرعی ملزم به پرداخت عوض یا اجرت وقف است؟

جواب: در اوقاف خاص باید برای تعین تکلیف وقف به موقوف علیهم مراجعه کرد و در وقف بر عناوین عمومی که به نحو وقف منفعت وقف شده اند تا منافع آنها در جهت وقف مصرف شود برای تصرّف در آن باید از متولّی شرعی آن اجاره شوند و مال الاجاره هم باید به او پرداخت شود تا آن را در جهت وقف مصرف کند، و اگر تصرّفات در این قبیل وقف ها در حکم تلف کردن عین باشد موجب ضمان است و بر متصرّف واجب است که عوض عین موقوفه را به متولّی وقف بدهد تا با آن ملک دیگری بخرد و آن را بجای وقف اوّل وقف نماید تا درآمدهای آن در جهت وقف به مصرف برسد.

493. زمینی برای تعزیه خوانی و طلاب علوم دینی وقف شده است، این زمین در کنار راه اصلی روستا قرار دارد، در حال حاضر بعضی از اهالی روستا قصد دارند راه دیگری را در آن بسازند که در طرف دیگر زمین مزبور واقع می شود، اگر فرض کنیم که کشیدن این راه در افزایش قیمت زمین مؤثر باشد، آیا انجام این کارجایز است؟

جواب: مجرّد افزایش قیمت زمین موقوفه بر اثر کشیدن جاده در قسمتی از آن، مجوّز شرعی تصرّف در زمین وقفی یا تبدیل آن به راه نیست.

494. منزلی حدود یک قرن پیش یک گوشه آن به حد 6 متر به صورت یک اتاق کوچک به عنوان نمازخانه وقف شده است اولاً مکان مورد نظر سال ها است بلا استفاده و به صورت یک مخروبه می باشد، دوماً چون واقف آن را برای اهالی مخصوصاً آنهائیکه از حمام قدیمی ده استفاده می کردند وقف نموده و آن حمام هم به صورت قدیمی و غیر بهداشتی درآمده و خلق الله نماز را خیلی راحت در جوار حمام و داخل مسجد جامع که نزدیک است اقامه می کنند. سوماً به علت تغییرات در بافت کوچه و معابر روستا از ناحیه ساکنین و اهالی محل کوچه ها پهن تر گشته است، مکان فوق اصلاً مورد استفاده قرار نمی گیرد و به صورت سدی جلوی راه و گذر قرار گرفته است لذا خواهشمند است نظر معظم له را اعلام فرمائید، آیا می توانیم به عنوان باز شدن راه مردم آن مکان را تخریب نمائیم و به کوچه اضافه کنیم؟

جواب: تغییر وقف جایز نیست مگر اینکه ضرورت غیرقابل چشم پوشی در میان باشد.

495. ساختمانی به نام سقاخانه در زمین وقفی و حسینیه ای در کنارحسینیه از قدیم بنا شده است. خیابان عمومی مردم  که در کنار این سقاخانه قرار دارد هم اکنون موجب ضیقی این خیابان شده و اهالی می خواهند این سقاخانه را خراب کنند و چند قدم آن طرفتر داخل زمین وقفی حسینیه بسازند یا زیرش را تیرآهن بگذارند و سقاخانه را بالای تیرآهن بسازند تا عبور ومرور از زیر سقاخانه انجام گیرد و سقاخانه از جایش انتقال نیابد لذا از مقام ولایت عظمی استفتاء می شود که آیا اجازه می فرمائید یا نه؟

جواب: تغییر وقف جایز نیست مگر آنکه ضرورت لازم الرعایه ای در بین باشد.

496. شهرداری تصمیم به تعریض کوچه تنگ و باریکی دارد که محله ای را به خیابان ارتباط می دهد و باعث تسهیل رفت و آمد مردم آن محله می گردد و تعریض کوچه فوق از نظر کارشناسی به مصلحت محل است. در کنار کوچه فوق ساختمانی قدیمی در حدود 30 مترمربع است که در دفتر نمره گذاری اداره ثبت به نام مسجد نمره گذاری شده ولی پیش نماز محل که فردی موثق و مسن و صادق است اظهار می دارد که ساختمان فوق مشکوک است که مسجد بوده یا غریب خانه. لطفاً بفرمائید در هر صورت اعم از آنکه ساختمان فوق مسجد باشد یا غریب خانه، آیا جائز است شهرداری مقداری از آن ساختمان را که در طرح تعریض قرار می گیرد و از نظر کارشناسی به مصلحت محل است تخریب نماید و طبق مقررات با اداره اوقاف از عهده غرامت آن برآید یا نه؟

جواب: تغییر و تبدیل وقف و جزء خیابان قراردادن آن جائز نیست مگر آنکه ضرورت لازم الرعایه ای در بین باشد.

497. زمین موقوفه ای وجود دارد که دارای راهی است که فقط برای عبور چارپایان مناسب است و در حال حاضر به سبب ساخت و ساز خانه در کنار آن باید راه مزبور توسعه پیدا کند، آیا توسعه آن از دو طرف بطوری که به مقدار مساوی از زمین وقفی و املاک شخصی را در بر بگیرد جایز است؟ و بر فرض عدم جواز، آیا جایز است برای توسعه راه، آن مقدار از زمین وقفی از متولّی آن اجاره شود؟

جواب: تغییر وقف به محل عبور و جاده جایز نیست، مگر آنکه ضرورت الزام آوری آن را اقتضا کند و یا خود موقوفه برای انتفاع از آن نیاز به آن راه داشته باشد، ولی اجاره زمینی که وقف منفعت است برای توسعه راه عبور و مرور با رعایت مصلحت وقف اشکال ندارد.

498. گاهی اراضی و یا املاک موقوفه در طرح مسیر عمومی(جاده یا خیابان) قرار می گیرد، تصرف در ملک وقف دارای چه حکمی است؟ و آیا دستگاه های دولتی جهت استیفای حق موقوفه شرعاً موظف به پرداخت مال الاجاره و یا اعطای زمین معوض می باشند؟

جواب: موارد تصرف در املاک موقوفه مختلف است در بعضی موارد موجب ضمان عوض یا اجرت المثل است.

499. قطعه زمین موقوفه ای را شهرداری بدون اینکه خریداری نماید در مسیر خیابان قرار داده و اکنون تسطیح و محل رفت و آمد وسیله نقلیه است اجازه می فرمائید متولی موقوفه زمین را به قیمت روز کارشناسی فروخته و وجه آن را تبدیل به احسن نماید؟

جواب: اگر استفاده از زمین موقوفه در جهت وقف امکان دارد تبدیل آن جائز نیست و در غیر اینصورت مانع ندارد.

500. بعضی از زمین های وقفی در مسیر طرح های توسعه و احداث خیابان ها و پارک های ملّی و ساختمان های دولتی قرار می گیرند و بدون اجازه متولّی شرعی و بدون پرداخت اجاره و پول آنها، توسط بعضی از مؤسسات و اداره های دولتی مصادره می شوند، آیا انجام این کار برای آنان جایز است؟ آیا کسی که در این زمین های موقوفه تصرف می کند باید عوض یا قیمت آنها را بپردازد؟ و آیا باید اجرت المثل تصرفاتش را از هنگام تصرف بپردازد؟ و آیا در پرداخت قیمت موقوفه و یا دادن عین دیگری به جای آن توسط مؤسسات و ادارات، اذن گرفتن از حاکم شرع واجب است یا این که جایز است اداره اوقاف یا متولّی وقف با رعایت مصلحت و نفع وقف با آنان در مورد عوض یا قیمت آن توافق نماید؟

جواب: جایز نیست کسی بدون اذن و اجازه متولّی شرعی در وقف تصرّف کند، همانگونه که اگر وقف از قبیل وقف منفعت باشد، تصرّف در آن هم فقط بعد از اجاره کردن آن از متولّی جایز است همچنین فروش و تبدیل وقفی که قابلیت انتفاع در جهت وقف را دارد، جایز نیست و اگر شخصی آن را تلف کند ضامن آن است و اگر بدون اجازه متولّی شرعی، در آن تصرّف نماید، ضامن اجرت المثل آن است و باید آن را به متولّی شرعی وقف بپردازد تا در جهت وقف مصرف نماید و در این رابطه فرقی بین اشخاص و مؤسسات و اداره های دولتی نیست و جایز است متولّی وقف، بدون مراجعه به حاکم با متصرّف یا تلف کننده با رعایت مصلحت وقف، در مورد اجرت یا عوض آن توافق نماید.

501. ملکی وجود دارد که در مسیر نهر آب واقع شده و صد سال پیش وقف عام شده است و بنابر قانون ابطال بیع زمین های موقوفه، سند رسمی برای آن به عنوان وقف صادر شده است، ولی در حال حاضر این ملک برای استخراج سنگهای معدنی مورداستفاده دولت است، آیا الآن جزء انفال محسوب می شود یا آنکه وقف است؟

جواب: اگر اصل وقف بودن آن بر وجه شرعی ثابت شود جایز نیست شخص یا دولت آن را به مالکیّت خود در آورد، بلکه بر وقفیّت باقی می ماند و همه احکام وقف بر آن مترتّب می شود.

502. در فتوای شماره 7116 فرموده اید: «مسئول شرعی اداره امور موقوفه موظف است در صورت نیاز، به هر طریق قانونی اقدام به حفظ و احیاء و احقاق تمام حقوق موقوفه نماید».
و در فتوای شماره 7859 فرموده اید: «تصرفات در املاک موقوفه موقوف بر اذن و اجازه متولی شرعی موقوفه است».
و در فتوای شماره 8270 فرموده اید «متولی شرعی و مسئول اداره امور موقوفه در اجاره دادن موقوفه و تعیین مبلغ اجاره بهاء باید لزوماً غبطه و مصلحت وقف را رعایت نماید».
و در فتوای 8271 فرموده اید: «تکلیف متولی شرعی یا اداره اوقاف بر وصول عواید موقوفات جهت صرف عواید در جهت وقف است».
و در فتوای شماره 13121 فرموده اید : «عواید وقف باید زیر نظر متولی شرعی و با نبودن متولی خاص زیر نظر حاکم شرعی درجهت وقف صرف شود و زمان و مکان و مصالح دولت و ملت در آن اثر ندارد و نباید تغییر داده شود».
با وجود این فتاوای مبارک و مطاع قسمتی از املاک و اراضی موقوفه در شهرستان... بدون اخذ مجوز شرعی از اوقاف یا متولی توسط (یکی از نهادهای انقلابی) مورد تصرف قرار گرفته و هیچگونه وجهی نیز تاکنون در این رابطه پرداخت نگردیده.
اوقاف و متولی موقوفه کراراً درخواست تخلیه ملک مزبور را نموده است. بلحاظ حفظ غبطه وقف مسئولین محترم نهاد مزبور رسماً اعلام فرموده اند که به امر مبارک رهبری طی دستورالعمل... مجاز به تصرف و نگهداری مکان تحت تصرف خود می باشند ولو بدون اذن متولی شرعی.
علی‌هذا این اداره و متولی موقوفه در وظیفه شرعی خود مردد است که آیا بر اساس فتاوای مبارک باید مبادرت به حفظ غبطه موقوفه و تخلیه مکان مذکور به نحو مقتضی از طریق قانونی نماید یا با توجه به اظهارات موصوف در این رابطه تکلیف اداره و متولی ساقط است؟ لهذا موضوع از محضر مبارک استفتاء تا به هر نحو که مقتضی باشد امر به ابلاغ فرمایند.

جواب: حکم شرعی موقوفه و تصرفات متصرفین موقوفه و تکالیف متولی شرعی موقوفه در اداره امور موقوفه و استحصال عواید و صرف آن در جهت وقف همان است که در بالا بدان اشاره شده است، و هیچ شخص یا نهادی در این باره مستثنی نیست و از مدعی دستورالعمل سریعاً مطالبه ارائه مدرک نمائید تا چگونگی آن بررسی شود.

503. در قسمتی از اراضی موقوفه اطراف امامزاده شهرداری بدون هماهنگی با اداره اوقاف و هیئت امناء مبادرت به تصرف و ایجاد فضای سبز نموده است، آیا شرعاً این تصرفات در زمین موقوفه بقعه مذکور جایز است؟

جواب: حکم کلی مسئله این است که تصرف در موقوفه بدون اجازه از متولی شرعی و قانونی آن جایز نیست، لکن مورد خاص نیاز به رسیدگی دارد که موکول است به مسئولین مربوطه.

504. بعضی از رقبات موقوفه نظیر باغ، زمین، خانه، مسجد و غیره در سال های قبل و بعد از انقلاب در طرح توسعه و تعریض و احداث خیابان ها– جاده ها فضای سبز و نظایر اینها قرار گرفته است و یا توسط ارگان ها و نهادها و سازمان های دولتی تصرف گردیده است بدون اینکه موافقت متولی موقوفه جلب شده باشد و یا بابت عرصه و اعیان آنها معوض داده شود مستدعی است جهت روشن شدن وظیفه شرعی متولیان (اعم از اشخاص و اوقاف) و متصرفین، حکم شرعی مسائل ذیل را بیان فرمائید.
1) آیا نهادها و سازمان های مذکور ضامن پرداخت معوض و یا قیمت رقبه موقوفه بر اساس نرخ روز و همچنین ضامن اجرت المثل تصرفات خود از ابتداء تصرف می باشند یا خیر؟
2) در فرض عدم پرداخت اجاره یا معوض وضعیت تصرفات آنان از نظر شرعی چگونه است؟
3) برای پرداخت قیمت رقبه موقوفه یا دادن زمین معوض از طرف سازمان ها و نهادها به موقوفه، آیا اذن حاکم شرع لازم است یا اینکه اداره اوقاف و متولی می توانند با توجه به غبطه موقوفه خود رأساً در مورد معوض و یا قیمت به آنها به توافق برسند؟

جواب: موقوفه ای که قابل استفاده در جهت وقف باشد قابل تعویض و فروش نیست لیکن اگر کسی آن را اتلاف کرده باشد ضامن است، و چنانچه بدون اجاره کردن از متولی شرعاً آن را مورد تصرف و استفاده قرار داده باشد، ضامن اجرت المثل است که باید به متولی شرعی بپردازد تا جهت وقف مصرف نماید.

3- استفاده  ضمنی از موقوفه در  کنار اجرای نیت واقف

 استفاده از انبار تکیه جهت آموزش ورزشهای رزمی

505. محلی فاقد هر گونه امکانات ورزشی برای جوانان می باشد، شورای اسلامی محل، انبار زیر تکیه(موقوفه) را به جوانانی که اکثراً از اعضای بسیج می باشند اجازه داده اند تا در اوقات فراغت جهت آموزش ورزشهای رزمی استفاده کنند، آیا خلاف شرع بوده یا خیر؟

جواب: شورای اسلامی چنین اختیاری ندارد و امر وقف با متولی شرعی آن است و باید با نظر او در جهت وقف از آن استفاده شود و تغییر داده نشود.

 دفن میت در حسینیه

506. شخصی زمین شخصی خود را جهت ساخت حسینیه وقف نموده در وصیت نامه خود قید کرده که او را در حسینیه مذکور دفن نمایند آیا عمل به وصیت فوق الذکر واجب است یا خیر؟

جواب: اگر واقف در وقف زمین برای حسینیه مکان قبر برای خود استثناء کرده باشد عمل به وصیت وی در این باره واجب است.

507. در حیاط حسینیه مزار عده ای از افراد بوده و می باشد و بر حسب وصیت بعضی افراد را در آنجا دفن می نمایند که در حال حاضر بدلیل مخارج جانبی مبلغی را به عنوان حق دفن دریافت می کنند، نظر حضرتعالی را در این زمینه مرقوم بفرمائید.

جواب: اگر حیاط برای دفن اموات یا مطلق کارهای خیر در نظر گرفته شده باشد مانعی ندارد ولی اگر برای حیاط حسینیه در نظر گرفته شده باشد جائز نیست.

508. شخصی مغازه ای داشته نزدیک حسینیه و هیئت امنای حسینیه می خواسته حسینیه را رسمی تر کند مغازه این شخص را گرفته و جزء حسینیه کرده و داخل حسینیه میت دفن می کند یعنی قبر می فروشند حال این شخص صاحب مغازه می گوید من هم به مقدار زمین که جزء حسینیه شده می خواهم میت از خانواده خودم دفن کنم؟

جواب: اگر مغازه مذکور وقف حسینیه شده باشد و دفن میت در آنجا خلاف وقف باشد برای هیچ کس دفن جائز نیست.

 استفاده از حسینیه برای فعالیت های بسیج

509. نظر به اینکه فعالیت های فرهنگی– ورزشی مهمترین راه مبارزه با تهاجم فرهنگی است و این مهم همواره مورد تأکید مقام معظم رهبری بوده و می باشد مسئولین کانون فرهنگی– تربیتی، و بسیج روستا تصمیماتی مبنی بر ایجاد پایگاه های ورزشی و فرهنگی اتخاذ کردند ولی متأسفانه با کمبود فضای مورد نیاز مواجه شدند و پس از مشورتهای مفصل به این نتیجه رسیدند که از بیوت عزاداری حضرت سیدالشهداء(ع) در این مورد استفاده کنند، لازم به ذکر است بیوت فوق الذکر توسط افراد خیر و اعضای هیأت محترم ساخته شده  است که در طول سال فقط 20 روز (دهه اول محرم و دهه آخر صفر) مورد استفاده قرار می گیرد و بقیه سال بدون استفاده می باشد.
تصمیم فوق الذکر به اطلاع هیأت امنای هیأت سه گانه رسید و ایشان اعلام داشتند که اگر برای فعالیتهای ذکر شده مورد استفاده قرار گیرد از لحاظ شرعی دارای اشکال می باشد لذا از حضرتعالی خواهشمندیم نظر مبارک را در این زمینه به صورت کتبی و در اسرع وقت اعلام بفرمائید.

جواب: بلی استفاده حسینیه برای امور ذکر شده جایز نیست.

510. اعضاء پایگاه شهداء مسجد به منظور گردآوری بسیجیان و جوانان عزیز محل و حفظ آمادگی فیزیکی لازم برای مقابله با تحرکات ضد انقلاب داخلی و تهاجم فرهنگی در صدد ایجاد کلاسهای رزمی و آموزشی می باشند و در این راستا از حسینیه مجاور آن مسجد که در طول سال به جز ایام سوگواری ابا عبدالله الحسین(ع) تعطیل می باشد، قصد استفاده دارند لذا استدعا می شود در خصوص نحوه استفاده از محل مذکور اعلام فرمائید، آیا می توان بدون اذن متولی جهت این اهداف از محل استفاده نمود؟ و در صورتی که ایشان از این اقدام بسیجیان ممانعت نماید، آیا استمرار کلاسها شرعاً جایز است یا خیر؟

جواب: هر گونه استفاده و بهره برداری از وقف باید زیر نظر متولی شرعی آن و در جهت وقف باشد.

 برگزاری جشن میلاد ائمه در حسینیه

511. از قدیم الایام این مکان به نام حسینیه وقف گردیده و جهت مراسم تعزیه داری اهلبیت(ع) مورد استفاده بوده است.
سؤال این است که آیا می شود در این حسینیه مراسم مذهبی غیر تعزیه داری از قبیل جشن میلاد در روزهای ولادت چهارده معصومین(ع)  و اهل بیت(ع) برپا کرد؟

جواب: اگر قرینه ای دال بر اختصاص موقوفه به مورد خاصی نباشد انجام مراسم مذهبی یاد شده در آنجا بلامانع است.

 برگزاری جشن عروسی در حسینیه

512. در روستای ما چند مسجد و حسینیه و یک تکیه به نام هیئت است که در ایام و لیالی عزا در آن عزاداری می کنیم و اطعام می کنیم همان طور که عرف زمان ما شده که در همه شهرها و قصبات در مساجد و تکایا مجالس ترحیم برگزار می کنند ما هم در مساجد مجالس ترحیم و در هیئت اطعام برگزار می کنیم بعضی از مجالس ازدواج هم در هیئت طعامی پخت می کنیم و در همان ظروف وقفی و در همان بناء به جمعیت می خورانیم آیا استفاده از بناء و فرش و ظروف وقفی که خودهمین مردم پول جمع آوری کرده اند و ساخته اند و خریده اند جایز است یا خیر؟توضیح اینکه بنای هیئت و ظروف و فرش وقف سیده الشهداء(ع) است.

جواب: برای هر چه ساختمان و ظروف تهیه و اختصاص داده شده باید همان استفاده شود و تغییر ندهند.

 قرار دادن ماکت ضریح امام حسین(ع) در حسینیه

513. با استفاده از وجوهات افراد نیکوکار ماکت ضریح مطهر حضرت امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) و حضرت رقیه(ع) را به طریق زیبایی تهیه نموده و در حسینیه نصب نموده اند و این حرکت صرفاً به نیت یادبود این بزرگواران و جذب و هدایت مردم در مسیر اهل بیت(ع) و استفاده معنوی از حضور آنان و تبلیغ فرهنگ اصیل اسلام صورت گرفته است. آیا این عمل از نظر شرع مقدس اسلام اشکال دارد؟

جواب: اگر مزاحمت در جهت استفاده از حسینیه ایجاد نکند اشکال ندارد.

4- تبدیل موقوفه منفعتی به انتفاعی و بالعکس

 تبدیل وقف انتفاع به منفعت

514. اولا: قسمتی از مدرسه علمیه که وقف بوده تخریب گردیده و جهت احداث ساختمان تجاری واگذار گردید که قسمت اعظمی از آن بعللی به وقف برگشته و بخش کمتری در ملکیت اشخاص باقی مانده آن قسمت که به وقف برگشته به وسیله متولیان و یا اداره اوقاف اجاره بندی و اکنون هم در تصرف مستأجرین متصرف قرار دارد.
سؤال: آن قسمت که به وقف برگشته که در اجاره متصرفین فعلی می باشد را می شود تجدید اجاره نمود و متصرفین همانند گذشته استیفای منافع نمایند یا باید خلع ید نمود و مغازه ها را تخریب و عرصه آن را ضمیمه مدرسه مذکور نمود؟
ثانیا: آیا می توان مدرسه علمیه را به صورت مدرسه دولتی درآورد یا اینکه باید رفع تصرف شده و به صورت مدرسه علمیه آنچنان که وقفنامه اشاره دارد درآید؟

جواب: اولا: مدرسه موقوفه و عرصه آن که وقف انتفاع بوده و هست تبدیل آن به وقف منفعت به صورت مغازه و غیره شرعاجایز نیست، بلکه باید آن را به حالت سابق برگردانند و ابقاء مساحتهای تصرف شده به صورت مغازه و غیره و دریافت اجاره بهاء از متصرفین صورت شرعی ندارد و شرعاً جایز نیست.
ثانیا: تغییر مدرسه علوم دینی و تبدیل آن به مدرسه علوم جدیده و اجاره دادن برای این کار جایز نیست، باید از مدرسه موقوفه در خصوص همان جهت وقف استفاده شود.

 تبدیل کاروان‌سرا به حسینیه

515. ساختمان کاروانسرایی که برای استراحت کاروان ها اجاره داده می شود، وقف است و تولیت آن با امام راتب فعلی مسجدی است که در مقابل آن مکان قرار دارد و به علت اینکه مسئله بطور دقیق نزد مراجع بیان نشده، ساختمان کاروانسرا خراب شده و بجای آن حسینیه ای ساخته شده است، آیا منافع این مکان به همان صورت قبل از تغییر باقی می ماند؟

جواب: تبدیل کاروانسرایی که وقف منفعت است به حسینیّه که وقف انتفاع است، جایز نیست، بلکه ساختمان کاروانسرا باید به همان صورت قبلی خود برگشت داده شود تا به کاروان ها و مسافران اجاره داده شود و در آمد اجاره آن در همان جهتی که واقف تعیین کرده به مصرف برسد، ولی اگر متولّی شرعی تشخیص دهد که مصلحت کوتاه مدّت و دراز مدّت وقف اقتضا می کند که آن مکان به همین صورت فعلی برای برپایی شعائر دینی اجاره داده شود و اجاره آن در جهت وقف به مصرف برسد، جایز است این کار را انجام دهد.

5- غصب موقوفه

 غصب و تصرف موقوفه و استفاده در غیر جهت وقف

516. آیا غصب وقف و تصرّف در آن در غیر جهت وقف موجب ضمان اجرت المثل است؟ و آیا تلف کردن وقف مثل اینکه ساختمان آن تخریب گردد و یا زمین موقوفه تبدیل به خیابان شود، موجب ضمان مثل یا قیمت آن می گردد؟

جواب: در وقف خاص مانند وقف بر اولاد و همچنین در وقف عامّی که به صورت وقف منفعت است، غصب و تصرّف در غیر جهت وقف یا بدون اذن موقوف علیهم در اوّلی و بدون اذن متولّی شرعی در دوّمی، موجب ضمان عین و منفعت است و ردّ عوض منافع استیفا شده و استیفا نشده هم واجب است و همچنین ردّ عین در صورتی که موجود باشد و ردّ عوض آن در صورتی که در دست او یا بر اثر فعل او تلف شده باشد واجب است و عوض منافع باید در جهت وقف و عوض عین موقوفه در بدل وقفی که تلف شده مصرف شود و در وقف عامی که بصورت وقف انتفاع است مثل مساجد و مدارس و کاروانسراها و پلها و مقبره ها و مانند آنهاکه وقف بر جهات یا عناوین عمومی هستند تا موقوف علیهم از آنها انتفاع ببرند در صورتی که توسط غاصب غصب شوند و آنها را در جهتی غیر از منافعی که برای آنها وقف شده اند بکار ببرد باید اجرت المثل تصرفاتش در چیزهایی از قبیل مدارس و کاروانسراها و حمام ها را بپردازد بر خلاف مساجد و مقبره ها و زیارتگاه ها و پلها که ضامن اجرت المثل تصرفاتش در آنها نیست و اگر عین این موقوفات را تلف کند باید عوض مثلی یا قیمی آنها را بدهند که آن هم در بدل وقف تلف شده مصرف می شود.

 تصرف در موقوفه بدون اذن متولی شرعی

517. موقوفه ای است دارای 2 باب مغازه که متأسفانه مستأجرین اجاره قانونی را طبق نظر کارشناس پرداخت نمی نمایند و متولی شرعی هم رضایت ندارد، این در حالی است که یکی از مغازه ها نانوائی است، خواهشمند است فتوای شرعی جهت خرید نان از مغازه فوق الذکر را و همچنین حکم کسب و کار مستأجرین را بفرمائید.

جواب: اگر بدون اجاره از متولی شرعی یا اجازه او در مغازه تصرف می کنند تصرفاتشان جایز نیست و حکم غصب را دارد.

518. یک رقبه از موقوفه بدون گرفتن سرقفلی به اجاره داده شده، مستأجر بعد از پایان مدت اجاره فوت می نماید، آیا وارث مستأجر می تواند ملک مذکور را همچنان در اختیار خود داشته و از آن بهره ببرد، یا اینکه ملک مورد بحث بعد از پایان مدت اجاره باید به موقوفه برگردد؟

جواب: پس از انقضاء مدت اجاره مورد اجاره را باید به متولی شرعی تحویل دهند و تصرف در آن بدون اجازه او و صلاح وقف حکم غصب دارد.

519. مالکی املاک خود را وقف نمود که عایدات آن به شانزده ماده برای رفاه حال رعیت خود از قبیل مدارس و دارالایتام و حمام و مساجد و کمک به مستضعفین رعیت با تعیین سه نفر از معتمدین محل و با نظریه رئیس بانک ملی وقت و با انتخاب آراء در دست ایشان اداره و عملی گردد. مدتی به این منوال عمل شده بعد از آن اداره اوقاف مدعی آن وقف گردید. مستدعی است مسئله را واضحاً بیان فرمائید که به وقفنامه باید عمل شود یا خیر؟

جواب: چنانچه در وقف از طرف واقف متولی خاص تعیین شده باشد واجب است تصرف در موقوفه طبق وقفنامه زیر نظر متولی شرعی و اذن او انجام شود و بدون نظر و اذن متولی شرعی تصرف جایز نیست و حکم غصب را دارد.

520. املاک و مزارع ششدانگ موقوفه ای وجود دارد که کشاورزان به استناد داشتن سندهای اصلاحات ارضی قبل از انقلاب تاکنون حاضر به پرداخت مال الاجاره شرعی به متولی و اوقاف نشده اند، لذا برای متشرعین و مبلغین مذهبی این سؤال مطرح است که با علم به موقوفه بودن آب و ملک و احراز عدم پرداخت حقوق وقف تکلیف شرعی آنها در استفاده از ملزومات املاک و منازل مذکور چیست؟

جواب: تصرفات در املاک موقوفه موقوف بر اذن و اجاره متولی شرعی موقوفه است.

521. آیا تصرف در اموال موقوفه بدون اجازه متولی صحیح است یا خیر؟

جواب: باید تصرف در وقف به نظر متولی شرعی باشد.

522. منزل مسکونی اینجانب در مسیر توسعه خیابان واقع شده است و شهرداری منطقه قطعه معوضی را به اینجانب داده است و بعد از احداث نیمه کاره معلوم شده که زمین معوض اوقافی می باشد اوقاف و متولیان وقف اجازه تصرف و مالکیت شرعی و قانونی نمی دهند استدعا دارم با فرض مذکور بفرمائید اولاً احداث بناء و تصرف جایز بوده یا خیر؟ ثانیاً نماز خواندن و سایر اعمال عبادی در آن مکان صحیح می باشد یا خیر؟ ثالثاً آیا موجب ضمان هم می شود یا خیر؟

جواب: امر وقف با متولی شرعی آن است که باید با مراعات مصلحت و جهت وقف عمل کند، و بدون نظر او تصرف جایز نیست، و حکم غصب را دارد و موجب ضمان هم هست.

523. منزل مسکونی حقیر در طرح توسعه خیابان واقع شده بود به همین جهت شهرداری منطقه قطعه زمین معوض در اختیار ما قرار داد که بعد از احداث معلوم شد که زمین مورد معوض وقفی است در عین حال اوقاف اجازه تصرف و مالکیت نه به شهرداری و نه به شخص نمی دهد حال استدعا دارد بفرمائید: 1- زمینی که ما در آن احداث بنا کرده ایم آیا اجازه تصرف با فرض مذکور داریم یا نه؟ 2- آیا موجب ضمان هم شده یا می شود؟ 3- نماز و روزه و اعمال عبادی دیگر در آن مکان چه حکمی دارند؟

جواب: حکم کلی مسئله روشن است که هرگونه تصرف در زمین وقفی باید با اجازه متولی موقوفه و به صلاح وقف باشد ولی موضوع خاص نیاز به رسیدگی دارد که موکول است به مسئولین مربوطه.

524. چندین سال قبل زمین موقوفه ای را به اینجانبان توسط واقفین به اجاره واگذار گردیده به جهت نداشتن آب زمین مورد بهره برداری قرار نگرفته و زمین بازدهی نداشته، اکنون می خواهند زمین را از ما گرفته و به دیگری واگذار نمایند، حال از آن مرجع معظم سؤال ما این است که با توجه به اینکه تعدادی از وقف کنندگان از دنیا رفته و ورثه دارند و تعدادی هم اندک متقاضی این هستند که پس از وقف و امضاء آن را پس بگیرند تکلیف ما از نظر شرعی نسبت به انجام کار کشاورزی و احیاء زمین فوق چیست؟

جواب: هرگونه تصرف در زمین موقوفه باید با اذن و اجازه متولی شرعی موقوفه و به صلاح وقف باشد و پس از اینکه وقف محقق شد، پس گرفتن آن شرعاً و قانوناً جائز نیست.

525. آیا اداره اوقاف می تواند موقوفه ای که متولی دارد محصولات موقوفه را از طریق مزایده اجاره بدهد؟

جواب: هر گونه تصرف در وقف باید زیر نظر متولی شرعی موقوفه و به صلاح وقف باشد.

526. شهرستانی طبق مدارک موجوده جزء موقوفات است و تمامی اراضی وقف می باشد ولی جز عده قلیلی  بقیه حق موقوفه را پرداخت نمی کنند در این صورت کسب در مغازه های موقوفه و نماز و عبادت در منازل موقوفه و استفاده های دیگر چه حکمی دارد؟ جایز است یا خیر؟

جواب: از وقف باید زیر نظر متولی شرعی و با مراعات جهت وقف استفاده شود و در غیر اینصورت تصرف در آن حکم تصرف در ملک غصبی را دارد و در مورد سؤال به متولی شرعی مراجعه نمائید.

527. زمین موقوفه ای است که از روی ناآگاهی توسط اشخاص حقیقی و حقوقی تصرف و در آن یک حسینیه و تعداد شش باب دکان ساخته شده است، چند دستگاه ساختمان شامل 1- شرکت تعاونی آبادی 2- دفتر پست و تلگراف 3- کمیته امداد امام خمینی (ره) 4- نانوائی آبادی ساخته شده است.آیا اینها باید ماهانه اجاره به موقوفه پرداخت نمایند و یا ساختمان ها و دکانها و نانوایی را تخریب و زمین موقوفه را به حال اول برگردانند و یا اینکه آزادند کما اینکه تا به حال به نحو مالک در املاک خود متصرف و بهره برداری نموده اند، این تصرفات شرعاً جایز می باشد یا متصرفین غاصب هستند؟ مسئله را واضح و روشن بیان فرمائید.

جواب: وقفیت زمین مذکور اگر محرز باشد باید آن را از متولی شرعی موقوفه اجاره کنند، و اگر متولی شرعی اجاره دادن را صلاح وقف نداند و یا تصرفات انجام شده مغایر جهت وقف بداند و درخواست تخلیه کند باید تخلیه نمایند.

احداث اعیان غیر مجاز در زمین وقفی

528. برخی از اشخاص متصرف در املاک موقوفه بدون موافقت متولی شرعی موقوفه، اقدام به ساخت و ساز و سرمایه گذاری بر روی املاک موقوفه نموده اند، در حالیکه اصل تصرف و انجام عملیات موصوف به جهت اینکه بدون اجازه و رضایت متولی انجام یافته ظاهراً عاری از وجاهت شرعی به نظر می رسد.
مستدعی است تکلیف شرعی و الهی هر یک از طرفین متولی و متصرف را در فرض مرقوم بیان فرمایند.

جواب: در فرض مرقوم متصرف باید وقف را تخلیه کند و تحویل دهد و موقوفه ضامن مخارج و خسارات وارده نیست، بلی اگر اعیانی در موقوفه احداث کرده مالک اعیانی است و می تواند آن را مطالبه کند و در این فرض نیاز به معامله یا مصالحه هست.

 نماز متصرفین غیر مجاز در مال وقفی

529. آیا اشخاصی که بدون مجوز اداره اوقاف و متولیان موقوفات اراضی وقفی را در تصرف دارند و متولی و اداره اوقاف به تصرفات آنها راضی نیستند فرایض دینی آنها که در این رقبات انجام می دهند از نظر شرعی اشکال دارد یا خیر؟

جواب: در صورت اطلاع و آگاهی اعمالشان باطل است.

530. در دبیرستانی که زمین آن وقف بوده است و سالیان درازی ساختمان مدرسه در آن بنا شده است می توان با دانش آموزان اقامه نماز جماعت کرد؟

جواب: با نظر متولی شرعی با مراعات جهت وقف مانع ندارد.

 وظیفه عموم مسلمین در مورد غصب موقوفه

531. اگر اداره اوقاف و متولی از موقوفه دفاع نکند و موقوفه را افراد خدانشناس تصرف و در حال خارج کردن از وقف باشند وظیفه شورای اسلامی و اهالی محل نسبت به این موقوفه چیست؟

جواب: امر به معروف و نهی از منکر وظیفه عمومی مسلمین  است.

532. جمعی پیدا شده اند به نام گروه... و قسمتی از قبرستان مسلمین را علناً تصاحب کرده اند و حصارکشی می کنند و ایجاد اختلاف می نمایند. آیا تکلیف ما سکوت و مشاهده است؟

جواب: تصاحب قبرستان و تغییر آن جایز نیست، و مؤمنین از وقوع هرگونه اختلاف و درگیری باید بپرهیزند.

 تصرف غیر مجاز در موقوفه                                               

533. در مواردی که دستگاه های دولتی بدون اذن متولی شرعی موقوفات و بدون پرداخت حقوق وقف مبادرت به حفر چاه و ایجاد شبکه لوله گذاری در اراضی و املاک موقوفه می نمایند آیا ضمانت شرعی پرداخت حقوق وقف متوجه مصرف کنندگان و مشترکین است یا دستگاه مجری طرح؟ با علم به عدم پرداخت حقوق وقف انجام وضو و غسل با چنین آبی به چه صورت است؟

جواب: مصرف کننده ضامن آبی است که مصرف کرده است و بدون نظر متولی شرعی وقف نمی تواند در آب تصرف کند و غسل و وضوء اشکال پیدا می کند.

534. الف) حدود 24 سال قبل حمامی به انضمام 8 باب مغازه از موقوفات به اجاره داده می شود که مستأجر با هزینه شخصی خود مورد اجاره را بازسازی و تا خاتمه مدت اجاره (ده سال) منافع متعلق به وی باشد و فقط مبلغ مندرج در سند را به عنوان مال الاجاره به موقوفه بپردازد.
در انتهای ملک موقوفه منزلی با مساحتی در حدود 120 متر مربع موجود بوده که مستأجر منزل مذکور را خریداری و بدون اطلاع موقوفه با تجمیع عرصه رقبه موصوف و اراضی استیجاری موقوفه مبادرت به احداث بنا می نماید.
ج) مستأجر از همان ابتدای کار سرقفلی حجرات، مغازه ها را واگذار و همچنین اجاره بهای آنها را دریافت می نماید.
د) مستأجر در هنگام تجمیع بلا مجوز عرصه منزل خریداری و اراضی موقوفه و احداث بنا، قسمتی از اراضی موقوفه را بدون جلب موافقت موقوفه برای راه عبور ملک خریداری شده خود اختصاص داده است.
مستأجر با آنکه در تمام مدت اجاره و حتی بعد از آن مال الاجاره به موقوفه پرداخت ننموده است، مدعی است حق فروش سرقفلی مغازه های خالی باقیمانده نیز متعلق به وی می باشد. با عرض مراتب استدعا دارد پاسخ فرمایند:
اولاً : جواهر نظر عالی را در خصوص موضوع سرقفلی مغازه های خالی موجود و آن تعداد که مستأجر بعد از پایان مدت اجاره نامه رسمی واگذار نموده.
ثانیاً : تکلیف شرعی موقوفه را در قبال اشاعه غیر قابل پیش بینی که مستأجر بدون جلب رضایت و موافقت موقوفه به وجود آورده است، تعیین و امر به ابلاغ فرمایند.

جواب: هر گونه تصرفاتی که مستأجر بر خلاف شروط در ضمن قرارداد اجاره و بدون اذن و اجازه متولی شرعی موقوفه در زمین استیجاری انجام داده است اعم از احداث اعیانی یا باز کردن راه عبور از داخل زمین موقوفه جهت ورود به ملک شخصی خود در حکم غصب است که در صورت عدم موافقت متولی موقوفه در این باره باید با قلع بنا و رفع موانع از زمین موقوفه آن را به متولی شرعی موقوفه تحویل دهد، به علاوه خسارات وارده از این بابت بر زمین موقوفه را نیز ضامن است، و هر گونه قرار دادی که در مورد اعیانی احداثی در زمین موقوفه بر خلاف قرارداد اجاره و بر خلاف شروط ضمنی آن و بدون کسب اجازه از متولی موقوفه با دیگران منعقد ساخته است حکم معاملات فضولی را دارد که صحت و نفوذ و اعتبار آن موقوف بر تنفیذ و اجازه متولی شرعی موقوفه با مراعات مصلحت وقف است.

535. در جنب مسجد جامع کاروانسرا و قبرستانی در زمان سابق بوده است که شخصی آن قبرستان را اجاره طویل المدت نموده است و مغازه هائی ساخته و به افراد اجاره داده است و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران اداره اوقاف تعدادی از مغازه ها را در تصرف خود درآورده است و با ساکنین تجدید اجاره نمود و به دلیل عدم تشخیص تولیت مدتی امام جماعت مدعی تولیت بوده است و در آن وقفنامه تصریح شده به تولیت آن و راجع به تولیت امام مسجد در آن وقفنامه ذکری نشده است و اکنون امام مسجد مدعی است که باید اجاره به امام مسجد داده شود با اینکه در وقفنامه تصریح و تنصیص به تولیت آن شده فعلاً سؤال این است که صاحبان مغازه ها که افراد متدین و صالحی هستند آیا می توانند اجاره را به امام مسجد بدهند و یا شرعاً باید اجاره را به متولی منصوص بدهند و بر فرض عدم جواز پرداخت آن به امام جماعت مسجد آیا نسبت به مال الاجاره سال های گذشته چه باید کرد آیا صاحبان مغازه ها برائت ذمه پیدا کرده اند و یا مدیون هستند یا آن کس که اجاره گرفته مدیون است باید استرداد شود و به متولی اصلی آن پرداخت شود آنچه رأی مبارک است مرقوم فرمائید چون خیلی مورد احتیاج می باشد، در ضمن توضیحاً آیا می شود اجاره را به اداره اوقاف پرداخت نمود و اگر آن اداره از ساکنین مغازه ها اجاره دریافت کرد مستأجرین بریءالذمه می شوند یا خیر؟

جواب: اصل وقفیت و تولیت خاص موقوفه اگر محرز باشد باید تصرفات در موقوفه با اجازه متولی شرعی باشد و وجه اجاره نیز به او پرداخت شود و نسبت به تصرفات گذشته هم وجه اجاره را باید به او بپردازند، و جهت تحقیق در این باره خوب است به علماء محترم شهر و مسئولین ذیربط مراجعه نمائید.

536. اینجانب زمینی را از شخصی بدون اطلاع از وقف بودن خریداری نمودم و بعداً که متوجه وقف بودن شدم به اتفاق آقای خریدار به نزد صاحب اولیه زمین رفته و از ایشان خواستار تحویل سند شدیم و بعد از آوردن سند اصلی مشخص گردید که زمین ذکر شده موقوفه بوده است. سؤال حقیر این می باشد که با توجه به اینکه 16 سال زمین در دست خریدار بوده و هیچکدام نمی دانسته ایم زمین وقفی می باشد:
آیا این زمین در مدت 16 سال اجاره وقفی دارد یا خیر؟
در صورت داشتن اجاره کدام یک باید بپردازیم؟
در مورد این زمین تکلیفمان چه می باشد؟ لطفاً جواب را مرقوم فرمائید.

جواب: 1- پرداخت اجرت وقف در تمام مدتی که زمین وقفی در اختیار غیر متولی شرعی بوده واجب است.
2- اجرت بر عهده کسی است که از زمین وقفی استفاده کرده و یا در تصرف او بوده ولی چنانچه تدلیس و فریب دادن کسی سبب این خسارت شده می تواند کسی که خسارت را متحمل شده به فریب دهنده مراجعه نماید.
3- کسی که زمین در اختیار اوست مکلف است به متولی شرعی مراجعه و چنانچه توافق شود زمین را اجاره نموده و استفاده نماید.

537. زمین موقوفه ای است که از روی ناآگاهی توسط اشخاص حقیقی و حقوقی تصرف و در آن یک حسینیه و تعداد شش باب دکان ساخته شده است، چند دستگاه ساختمان شامل 1- شرکت تعاونی آبادی 2- دفتر پست و تلگراف 3- کمیته امداد امام خمینی (ره) 4- نانوائی آبادی ساخته شده است.آیا اینها باید ماهانه اجاره به موقوفه پرداخت نمایند و یا ساختمانها و دکان ها و نانوا را تخریب و زمین موقوفه را به حال اول برگردانند و یا اینکه آزادند کما اینکه تا به حال به نحو مالک در املاک خود متصرف و بهره برداری نموده اند، این تصرفات شرعاً جایز می باشد یا متصرفین غاصب هستند مسئله را واضح و روشن بیان فرمائید.

جواب: وقفیت زمین مذکور اگر محرز باشد باید آنرا از متولی شرعی موقوفه اجاره کنند، و اگر متولی شرعی اجاره دادن را صلاح وقف نداند و یا تصرفات انجام شده را مغایر جهت وقف بداند و درخواست تخلیه کند باید تخلیه نمایند.

538. در زمان رژیم گذشته تعداد زیادی از رقبات موقوفه اعم از عرصه و اعیان طبق قوانین آن زمان بدون اخذ مجوز شرعی جهت احداث خیابان و جاده و غیره تخریب و تصرف شده و عموماً هیچگونه وجهی بابت عرصه و اعیان و سرقفلی و منافع و اجرت المثل سالیان تصرف،پرداخت نشده و یا معوضی به موقوفه داده نشده است اکنون که اداره اوقاف و یا متولی جهت دریافت خسارات و اجرت المثل و یا معوض رقبات موقوفه مراجعه می نمایند آنها اظهار می دارند که شما باید همان مبالغ 20- 30 سال قبل را بدون کم و زیاد دریافت نمائید.
1)آیا قانون خلاف شرع زمان گذشته مبنی بر عدم پرداخت خسارت، مجوز عدم پرداخت حقوق موقوفه در حال حاضر می شود؟
2)تکلیف تصرفات غیر شرعی ادارات در موقوفات بدون اخذ مجوز شرعی تبدیل به احسن چیست؟
3)آیا ادارات موظف به پرداخت همان مبالغ توافق شده یا تعیین شده توسط دادگاه ها یا نهادهای زمان طاغوت هستند و یا باید قیمت عادلانه و یوم الاداء را بپردازند.
4)به فرض پرداخت عادله روز با توجه به از بین رفتن کلیه آثار موقوفه قیمت فعلی آنها چگونه باید ارزیابی شود؟

جواب: 1) غصب و اتلاف موقوفه موجب ضمان است، و هر گونه دخل و تصرف در موقوفه بدون اذن و اجازه متولی شرعی و بدون مجوز شرعی در حکم غصب است، و در موارد ثبوت ضمان تصرفات و اتلاف موقوفه، قانون مغایر با ضوابط شرعی فاقد اعتبار و غیر قابل عمل است.
2) تصرفات غیر مجاز در موقوفات علاوه بر حرمت شرعی موجب ضمان اجرت المثل و نسبت به اتلاف و تخریب موقوفه نیز موجب ضمان خسارات وارده است.
3) تقویم اگر از سوی مقام مجاز شرعی و بر وفق ضوابط و مقررات لازم المراعات انجام نگرفته باشد فاقد اعتبار شرعی است و فعلاً باید بر طبق ضوابط شرعی از عهده ضمان اجرت المثل و خسارات وارده برآیند.
4) در صورت تخریب و اتلاف موقوفه باید قیمت یوم التلف را بپردازند.

 اخذ سند مالکیت بر روی قبرستان عمومی

539. اخذ سند مالکیت بر روی قبرستان عمومی مسلمین و احداث ساختمانهای شخصی و اختصاصی در زمان طاغوت شرعاً چه حکمی دارد؟ و آیا قبرستان عمومی مسلمین وقف است یا خیر؟
آیا ید متصرفین غاصبانه بوده و نسبت به اجرت المثل تصرفات خود ضامن هستند یا خیر؟
در فرض ضمانت وجوه مذکور باید به چه مصرفی برسد؟ و تکلیف ساختمان های احداثی چیست؟

جواب: مجرد اخذ سند مالکیت در مورد قبرستان عمومی مسلمین حجت شرعی بر ملکیت نیست، کما اینکه مجرد قبرستان عمومی بودن و سابقه دفن اموات حجت شرعی بر وقفیت زمین قبرستان برای دفن اموات نیست، اگر قرائن و شواهد مفید یقین به وقفیت و یا شیاع مفید علم به وقفیت و یا سابقه معامله وقفیت از سوی مؤمنین محل و مطلعین و یا مدارک و اسناد معتبر شرعی دال بر وقفیت در مورد مذکور در بین باشد، باید حکم به وقفیت زمین مذکور نمایند، و در اینصورت ایدی متصرفین فعلی در آن زمین غصب شناخته می شود و تصرفات آنان غصب و حرام است، و در آن صورت با توجه به چگونگی وقفیت موقوفه موجب ضمان اجرت المثل نیست، فقط شرعاً مکلفند از زمین وقفی رفع ید نمایند و آن را به حال سابق برگردانند، و لازم است جهت جلوگیری از اختلاف و نزاع رسیدگی و احقاق در این باره را به دادگاه صالح ارجاع نمائید.

540. به مالکیت در آوردن قبرستان عمومی مسلمانان و ساختن ساختمان های شخصی در آن و ثبت آن بعنوان ملک به نام اشخاص چه حکمی دارد؟ و آیا قبرستان عمومی مسلمانان وقف محسوب می شود؟ و آیا تصرّف شخصی در آن غصب است؟ و آیا تصرّف کنندگان در آن باید اجرت المثل تصرّفات خود را بپردازند؟ و بر فرض ضمان اجرت المثل، آن اموال در چه موردی باید مصرف شوند؟ و ساختمان هایی که در آن ساخته شده اند چه حکمی دارند؟

جواب: مجرّد گرفتن سند مالکیّت قبرستان عمومی مسلمین، حجّت شرعی بر مالکیّت و یا دلیل بر غصب کردن آن نیست،همان‌گونه که دفن اموات    درقبرستان عمومی هم حجّت شرعی بر وقف بودن آن نیست بلکه اگر قبرستان از نظر عرف از توابع شهر برای استفاده اهالی جهت دفن اموات و غیره شمرده شود و یا دلیل شرعی وجود داشته باشد که برای دفن اموات مسلمانان وقف شده است، تصرّفات شخصی که متصرّفین فعلی در آن برای خودشان انجام می دهند غصب و حرام است و باید از زمین قبرستان رفع ید کنند و ساختمان و هر چیزی که در آن ایجاد کرده اند خراب نموده و آن را به حالت قبلی اش برگردانند، ولی ضمان اجرت المثل تصرّفات ثابت نیست.

541. با متروکه اعلام نمودن قبرستان شهرداری روی آن سند مالکیت گرفته است و سپس به اشخاص حقیقی و حقوقی فروخته شده و با خاکبرداری و تخریب قبور مسلمین ساختمان سازی گردیده است. با توجه به اینکه زمین مذکور بیش از سی سال تحت تصرف غاصبین بوده و بر روی آن حدود 2000 باب مغازه احداث گردیده و کل سرقفلی و اجاره آن در طول این سالیان توسط خریداران دریافت شده است مرقوم فرمائید:
الف) آیا غاصبین زمین ضامن اجرت  المثل منافع  فوت شده  آن  از زمان  تصرف  هستند  یا از زمان صدور حکم وقفیت؟
ب) با توجه به اینکه سرقفلی ماخوذه توسط آنان به مجموع عرصه و اعیان مغازه ها تعلق می گیرد و با دریافت سرقفلی متصرفین اجاره ناچیزی می پردازند و حقوق برای آنان ایجاد می شود. آیا غاصبین ضامن پرداخت بخشی از سرقفلی ماخوذه به نسبت سهم زمین موقوفه هستند یا خیر؟
در فرض پرداخت آیا باید قیمت یوم الاداء سرقفلی را بپردازند یا یوم الاخذ؟
ج) با لحاظ این امر که تاکنون استفاده از زمین جهت دفن اموات ممکن نیست تکلیف اعیانی احداثی بر روی زمین چیست؟
د) منافع زمین در چه طریقی باید به مصرف برسد؟

جواب: غصب و تصرفات غاصبانه مقابر موقوفه موجب ضمان اجرت المثل و منافع و درآمدهای استحصالی از آن نیست بلکه با فرض وقفیت عرصه برای دفن اموات، باید مالکین بنا با قلع بنای احداثی در مقابر موقوفه عرصه را به حال سابق برگردانند و تحویل جهت وقف و متولی شرعی دهند و آنچه بابت فروش مستغلات و سرقفلی که بابت زمین مقابر گرفته اند به پرداخت کنندگان از مستأجرین و غیر هم باید برگردانند، و عرصه مقابر اگر فعلاً به جهتی قابل برای دفن اموات نباشد، استفاده از آن در سایر خیرات زیر نظر متولی شرعی مانع ندارد.

 استفاده از موقوفه در طرحهای عمرانی

542. گاهی برخی از دستگاه های دولتی و یا غیر دولتی، به خاطر مسائل فنی و برنامه ریزی مجبور می شوند که در اراضی موقوفه تصرف کنند و مانند ایجاد سد، خاکریزی، ایستگاه های برق و ستون های انتقال دهنده کابل ها و یا عبور لوله های بزرگ انتقال نفت و گاز و ایجاد فضای سبز و سایر برنامه های خدماتی، در اینگونه موارد هم باز مجری مربوطه شرعاً مکلف به پرداخت حقوق موقوفه به حسب قیمت واقعی آن می باشد یا خیر؟

جواب: اگر تصرفات انتفاعی باشد، در موقوفاتی که به صورت وقف منفعت وقف گردیده تا عواید آن صرف جهت وقف شود، باید آن را از متولی شرعی اجاره نمایند و اجاره بهاء بپردازند تا در جهت وقف مصرف شود، و اگر تصرفات در  اینگونه موقوفات در حکم اتلاف عین باشد موجب ضمان است، باید متصرف عوض آن را به متولی موقوفه تسلیم نماید.

 عدم مصرف درآمد موقوفه

543. اگر درآمد موقوفه ای گندم باشد و به صورت نان پخته در ماه محرم خرج سوگواری امام حسین(ع) باید بشود چندین سال این خرج داده نشده باشد حال باید این فرد گندم چندین ساله را پرداخت کند یا پول آن به نرخ هر سالی بوده پرداخت نماید؟

جواب: شخصی که چندین سال زمین موقوفه را عدواناً تصرف کرده اجرت المثل زمین را بدهکار است و در فرض مرقوم گندم باید بپردازد.

 استفاده از امکانات موقوفه

544. به عنوان سرباز در بیمه درمانی حوزه علمیه قم مشغول خدمت سربازی شدم در این مدت اینجانب از امکانات حوزه علمیه مثل غذا (یک وعده در روز) و حمام استفاده می کردم آیا این استفاده ام از حجره اشکال داشت یا خیر؟ اگر اشکال داشت الان چه باید بکنم آیا کرایه حجره و پول غذا و حمام را باید بپردازم یا خیر؟

جواب: چنانچه با نظر متولی شرعی و مراعات، جهت وقف عمل کرده اید ضامن نیستید و الا باید قیمت آنچه را استفاده کرده اید به همان محل بدهید.

6- احکام مرتبط با تغییر و تبدیل

  تغییر و تبدیل وقف  قبل از قبض

545. شخصی طی وقفنامه رسمی قطعه زمینی در یکی از محلات را وقف مسجد نموده زمین موصوف به جهت ابعاد محدود و به جهت عدم سکونت شیعه در آن منطقه تا به حال در این راستا مورد استفاده قرار نگرفته مضافاً اینکه در فاصله 100 متری مکان مزبور، مسجد با شکوهی ساخته شده و در آن به انجام فرائض دینی پرداخته می شود با عنایت به وضعیت، این مکان استدعا داریم کیفیت استفاده از زمین مزبور را بیان نمائید.

جواب: با فرض تمامیت وقف با قبض معتبر در آن باید بر طبق وقف عمل شود و قابل تغییر نیست.

546. ساختمان مختصری در تاریخ 1349 ساخته شده به نام حسینیه امام حسین(ع) و صیغه وقف هم واقف خوانده آیا می شود خراب کرد و ساختمان شخصی یا دولتی بسازیم یا خیر؟ جواب مرقوم فرمائید.

جواب: اگر وقفیت به عنوان حسینیه به انشاء وقف و خواندن صیغه وقف و حصول قبض و اقباض تکمیل شده باشد تغییر و تبدیل موقوفه جایز نیست.

547. اینجانب وارث واقف قطعه زمینی که قبرستان متروکه می باشد و به صورت زباله دانی درآمده است که آثار قبور آن هم از بین رفته، لذا از آن آیت الله العظمی تقاضا دارم که آیا می توان آن را در اختیار نهضت سوادآموزی جهت ساختمان کردن آن بگذارم که آن را ساختمان نماید که به صورت زباله دانی بیرون رود و خدمت به قبور مؤمنین گردد.

جواب: واگذار کردن زمین موقوفه و تبدیل و تغییر آن به هیچ وجه جایز نیست و پس از تمامیت وقف وراث واقف و غیر او نسبت به عدم جواز تصرف فرقی ندارند.

 دخالت و تصرف در موقوفه بدون رضایت واقف

548. اینجانب به عنوان واقف اصلی و متولی دو باب واحد مسکونی به منظور تأسیس مرکز فرهنگی وقف عام نموده ام، ولی متأسفانه اداره کل اوقاف و امور خیریه بر خلاف نظر واقف نخست سند را به نام واقف دیگر تنظیم و سپس به شخص دیگری به منظور استفاده مسکونی وی به طور قطعی انتقال داده اند. با توجه به اینکه اینجانب به این عمل رضایت ندارم نظر مبارکتان را در مورد دخالت و تصرف در موقوفه بدون رضایت واقف را مرقوم فرمائید.

جواب: از وقف باید در جهت وقف استفاده شود و تغییر آن جایز نیست، ولی در خصوص مورد سؤال چنانچه اختلافی هست باید رسیدگی شود و مرجع حل آن دادگاه های ذیربط است.

549. در شهرستان موقوفه ایست بی نظیر و نسبتاً وسیع با وقفنامه ای روشن و محکم و متولی شرعی که قسمتی از تصویر وقفنامه به ضمیمه تقدیم می گردد، اخیراً برخی ادارات محل برای احداث ساختمان اداری از اداره اوقاف شهرستان درخواست دارند بخشی از اراضی موقوفه که مشجر و مزروعی است به صورت اجاره در اختیار آنها قرار داده شود تا با قطع درختان ثمری جهت تأسیس ساختمان اداری و ورزشی و نظائر آن استفاده نمایند با توجه به موارد مذکور و شرایط اجاره در وقفنامه استدعا دارد نظر مبارک در این خصوص بیان فرمایید که:
آیا اداره اوقاف می تواند بخشی از زمین های مشجر و یا مزروعی موقوفه با وجود متولی شرعی به اجاره ادارات مورد بحث دهد؟
آیا شهرداری محل می تواند بخشی از این اراضی به عنوان احداث خیابان یا حق تفکیک متصرف شود؟
اگر بخشی از اراضی موقوفه در گذشته متصرف، و به صورت منازل مسکونی و یا باغ درآورده باشند آیا به جهت تصرفات گذشته متصرفین مالک می شوند؟ و آیا متولیان شرعی و اداره اوقاف تکلیف در بازگرداندن آنها به اصل وقف دارند؟

جواب: از وقف باید زیر نظر متولی شرعی در همان جهت وقف استفاده شود و تغییر و تصرف بر خلاف وقف جایز نیست و باید برگردانده شود رسیدگی به موضوع موکول است به مسئولین محترم ذیربط.

550. شخصی ملکی را وقف روضه خوانی حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) نموده و متولی برای آن تعیین کرده و به متولی اختیار واگذاری تولیت به غیر را داده است چنانچه متولی شرعی ملک موقوفه را به شخصی به عنوان اجاره داده باشد و در اجاره نامه قید گردیده که مستأجر رأس خرمن را به موجر که متولی شرعی است پرداخت نماید و رسید دریافت دارد آیا اداره اوقاف می تواند مال الاجاره را بدون اطلاع متولی شرعی از مستأجر دریافت دارد یا نه؟ و اگر متولی شرعی عشر مال الاجاره را که اوقاف مدعی است به اداره اوقاف پرداخت نماید آیا ضامن واقف نمی باشد؟

جواب: حکم کلی مسئله معلوم است که عواید وقف باید با نظر متولی شرعی در جهت وقف صرف شود و اما قضیه شخصیه و دخالت اداره اوقاف نیاز به رسیدگی دارد که موکول است به مسئولین محترم ذیربط در جمهوری اسلامی.

 تعمیر قرآن وقفی

551. یک نسخه خطی قرآن مربوط به سنه 1263 هـ. ش وقف یک مسجد شده و در حال حاضر در معرضِ از بین رفتن است. آیا جلد کردن و نگهداری این اثر مقدس و ارزشمند نیاز به اجازه شرعی دارد؟

جواب:  اقدام به جلد کردن و اصلاح جلد و ورق های قرآن مجید و نگهداری آن در همان مسجد، احتیاج به اجازه خاصّی از طرف حاکم شرع ندارد.

 خارج کردن کتب وقفی از حوزۀ علمیه

552. کتاب هائی که وقف طلاب مدرسه ای است آیا می شود آنها را از کتابخانه بیرون برد؟(چه بیرون بردن از حجره های همان مدرسه و یا کلاً بیرون بردن از مدرسه) با توجه به اینکه مسئول مدرسه هم اجازه بیرون بردن کتاب ها را نداده است و آیا بین کتاب هایی که بعد از مدتی طولانی مورد  استفاده طلاب واقع می شود با کتاب هایی که مدت زمان کمتری می خواهد تا مورد استفاده قرار گیرد فرق می کند یا خیر؟

جواب: فرقی در کار نیست و بدون اجازه متولی شرعی جایز نیست.

 نحوه استفاده از قرآن خطی قدیمی                                            

553. یک نسخه قرآن خطی 200 سال در اختیار مرحوم پدرمان بوده که از روی نوشته صفحه اول وقف گردیده و متولی هم داشته، اکنون در اختیار هست با آنکه بسیار خوش خط و نفیس است ولی چون بسیاری از صفحات آن از پایین کنده شده است، به صورت فعلی نمی توان از آن استفاده کرد. ضمناً هزینه اصلاح و مرمت آن هم بسیار بالا است و نمی توانیم آن را بپردازیم. وظیفه شرعی ما با این مجلد شریف چیست؟
ضمناً نسخه ای دیگر ولی چاپی و معمولی که بسیار قدیمی و کهنه بود، از مرحوم پدرمان به ما رسید که به مسجد محل بردیم و پشت قفسه کتاب ها در مسجد گذاشتیم.

جواب: تا جایی که امکان داشته باشد باید در همان جهتی که وقف شده استفاده شود و لازم نیست همه اوراق آن موجود باشد و نسخه دیگر اگر وقف بوده باید به مصرف همان جهت برسد و اگر وقف نبوده با اجازه سایر ورثه به هر جائی که منتقل شود بلامانع است مگر آنکه حبوه باشد که در اینصورت امر آن موکول به نظر ولد اکبر ذکور است.

554. حدود 90 سال پیش قرآنی در 60 تکه که دارای حاشیه ای مزین به آب طلا و زعفران بوده است برای مجالس ترحیم وقف گردیده است. هم اکنون به واسطه ویژگی های منحصر به فرد و جلوگیری از مفقود شدن آن بدون استفاده نزد شخصی به صورت امانت نگهداری می شود. از آنجائی که این قرآن وقف است و مورد استفاده هم قرار نمی گیرد، وظیفه و تکلیف ما را در  این امر مشخص کنید.

جواب: با امکان استفاده از آن باید در جهت وقف از آن استفاده شود.

 انتقال کتب کتابخانه به کتابخانه دیگر

555. کتابخانه ای است جنب حسینیه محل که متعلق به آن و دارای کتاب های موقوفه می باشد حال با توجه با افتتاح کتابخانه ای با امکانات وسیع تر (از طرف فرهنگ و ارشاد اسلامی) در آن محل، این کتابخانه متروکه مانده است. در ضمن این مرکز به کتاب های مذکور نیاز دارد. آیا انتقال این کتب وقفی به کتابخانه جدیدالتأسیس که دولتی است، جایز است نظر مبارک را مرقوم فرمائید.

جواب: اگر وقف برای خصوص کتابخانه اولی نباشد، نقل آن به جای دیگر با مراعات جهت وقف مانع  ندارد.

 موارد مصرف اموال مجهول المالک

556. عده ای از اهالی با تشکیل هیأت عزاداری حضرت ابوالفضل(ع) به فکر احداث زائر سرائی جهت زائرین حضرت امام رضا(ع) در مشهد مقدس به عنوان تکیه حضرت ابوالفضل(ع) افتاده اند و مبلغ حدود یکصد هزار تومان اعضاء هیئت پرداخت نموده و مبلغ یک میلیون و چهارصد هزار تومان هم از محل فروش اراضی بایر مجهول المالک صحرای محلشان تهیه و  سهم از 9 سهم خانه ای در مشهد خریداری می کنند و 2 سهم دیگر ان هم احد از شرکاء به منظور فوق وقف می نماید حال بر سر مسئله تولیت 7 سهم بین اهالی محل اختلاف شده است که چرا نمایندگی هیئت بدون رضایت اهالی محل خود را متولی آن قرار داده اند با عنایت به مراتب فوق و حل مشکل اهالی محل که اراضی مذکور را برای احداث خانه خریده و فعلاً ساکن آن می باشند، از محضر مبارک تقاضا دارد در خصوص حل معظله تولیت ملک مذکور و ساکنین خانه هائی که بر روی اراضی فوق الذکر اقدام به خانه سازی نموده اند ارائه طریق فرمائید تا مشکل غصبی بودن خانه های آنان مرتفع و امر تولیت خانه مذکور را هم روشن فرمائید تا تصرفات زائرین حضرت امام رضا (ع) هم بلامانع گردد.

جواب: حاکم شرع می تواند معامله زمین را اجازه کند و در این صورت خریداران می توانند در آن تصرف کنند، ولی باید پول آن با فرض اینکه مجهول المالک است از طرف صاحب آن به فقراء تصدق شود و پول زائر سرا بعهده کسانی است که آن را خریده اند و برای تعیین متولی به نظر حاکم شرع عمل کنند.

 تبدیل حمام به مسجد یا حسینیه

557. در روستایی یک مسجد جامع وجود دارد، عده ای بنام هیئت امام رضا(ع) بر اساس اختلافی که مابین آنها و هیئت مقابل «هیئت ابوالفضل(ع)» به وجود آمد شروع به ساخت مسجد دیگری در محل حمام عمومی که دیگر مورد استفاده نبوده و خرابه به حساب می آمد کردند، حال با توجه به مطالب فوق:
نماز خواندن در این مسجد چگونه است؟
کمک کردن برای ساختمان این مسجد چه حکمی دارد؟
آیا برای برقراری اتحاد در روستا می توان در آنجا به عنوان امام جماعت نماز خواند؟ برای اتحاد در روستا چه توصیه ای می  فرمائید؟

جواب: هرگونه رفتاری که موجب اختلاف و تفرقه بین مسلمین باشد جایز نیست و اگر زمین وقف حمام نباشد ساختن مسجد در آن مانع ندارد.

558. زمینی است که قبلاً جزء حمام عمومی شهر بوده است و سال هاست که آن حمام خراب شده و بایر افتاده است و کسی از اهالی شهر نمی داند که آیا این زمین وقف حمام بوده است یا نه و متولی مشخص و معین هم نداشته و حمام به واسطه عموم مردم اداره می شده است و از طرفی بیت العباس گنجایش جمعیت عزادار و هیئت های مذهبی را ندارد و نیاز به توسعه دارد. آیا اجازه می فرمائید این زمین درطرح توسعه حسینیه جزء بیت العباس قرار گیرد؟

جواب: اگر وقف بودن آن محرز نیست و مشهور به وقف هم نمی باشد اشکال ندارد.