1- قبرستانهای متروکه

تخریب قبور قدیمی و انتقال اجساد مکشوفه

648. وزارت نیرو در نظر دارد چند سد آبی و تولید کننده برق بسازد که از جمله آنها سدّی در مسیر رود کارون برای ایجاد نیروگاه برق است، تأسیسات اولیه طرح، ایجاد شده و هزینه های آن هم تأمین شده است ولی در مرکز منطقه طرح، یک قبرستان قدیمی وجود دارد که قبرهای نسبتا قدیمی و قبرهای جدید در آن وجود دارد و اجرای طرح هم متوقف بر تخریب این قبور است، حکم این مسئله چیست؟

جواب: تخریب قبور قدیمی که جسدهای موجود در آنها تبدیل به خاک شده اند اشکال ندارد، ولی تخریب و نبش قبور غیر مندرس و آشکار کردن جسدهایی که هنوز تبدیل به خاک نشده اند، جایز نیست، البته اگر اجرای طرح های تولید برق در آن مکان ضرورت اقتصادی و اجتماعی داشته باشد بطوری که چاره ای جز اجرای آنها نباشد و انتقال از آن مکان به مکان دیگر یا انحراف از قبرستان، کار سخت و مشکل و یا طاقت فرسایی باشد، ایجاد سدّ در آن مکان اشکال ندارد، ولی واجب است قبرهایی که تبدیل به خاک نشده اند با پرهیز از تحقق نبش قبر به مکان دیگری انتقال داده شوند هر چند با کندن خاک موجود در اطراف قبر و انتقال آن به مکان دیگر بدون تحقق نبش قبر باشد و اگر در اثناء کار، جسدی آشکار شود واجب است به مکان دیگری انتقال یابد و در آنجا دفن شود.

تبدیل قبرستان متروکه به اماکن عمومی یا فضاهای ورزشی

649. شخصی زمینی به مساحت 1200 متر مربع جهت دفن اموات وقف نمود تا کنون در مساحت 200 متر دفن اموات شده است با توجه به اینکه در بقیه این زمین از طرف بهداشت دفن ممنوع گردید و این زمین به صورت مخروبه و بلا انتفاع درآمد آیا در زمین مذکور (قسمت دفن نشده) احداث یک دستگاه ساختمان جایز است یا خیر؟

جواب: اگر وقف با شرائط آن محقق و تمام شده است در صورتی که انتفاع به وقف در جهت وقف که دفن اموات است ممکن نباشد، می توانند با نظر متولی شرعی از زمین در  امور خیریه استفاده کنند.

650. یک قبرستان قدیمی داریم که نزدیک به 60 سال است که متروکه مانده و در آن هیچ دفنی صورت نگرفته آیا از نظر شرعی مجاز به ایجاد اماکن عمومی یا فضاهای ورزشی یا اینکه فروش و استفاده از بهای آن در هزینه های عمومی و خیریه روستا هستیم،نظر حضرتعالی چیست؟

جواب: امر وقف با متولی شرعی آن است و با نبود شخص خاص حاکم شرع تولیت دارد و در هر صورت با امکان انتفاع به وقف در جهت وقف، فروش و استفاده در غیر جهت وقف جایز نیست و با عدم امکان می توانند در مطلق خیرات با صلاح دید متولی از آن استفاده کنند.

تبدیل قبرستان متروکه به امور عام المنفعه و خیریه

651. قبرستانی است که 40 سال می باشد متروک شده بسیاری از سنگهای قبور از بین رفته است. مؤسسه خیریه سید الساجدین از مسئولین شهرستان قسمتی را جهت کارهای عام المنفعه درخواست نموده است خواهشمند است حضرتعالی نظرتان را در این خصوص بیان فرمائید.

جواب: اگراستفاده درجهت وقف به هیج وجه امکان نداشته باشد،بانظرمتولی شرعی میتواننددرمطلق خیرات ازآن استفاده کنند.

تبدیل قبرستان متروکه به مدرسه

652. دو سؤال از محضر مبارک دارم : 1) مدرسه ای در سال 1340 در قبرستان قدیمی ساخته شد چون تعداد دانش آموزان کم بود قسمتی از قبرستان جهت مدرسه دیوار کشی شد اکنون با زیاد شدن تعداد دانش آموزان و افتتاح مدرسه راهنمائی در همان محل فضای مدرسه برای دانش آموزان کم است آیا اجازه می فرمائید قسمتی از قبرستان که جزء مدرسه نیست اکنون به مدرسه اضافه شود یا خیر؟
2) کاروانسرایی توسط ارباب، وقف و به شخصی واگذار شده است پس از چند سال آن شخص اقدام به دایر نمودن آسیاب کرده و چون مردم از داخل کاروانسرا رفت و آمد می کردند برای رفع مزاحمت از زن و بچه مردم پیشنهاد نمودند برای آسیاب دربی فرعی در  این زمین باز کنند و این درب مخصوص آسیاب و تا زمانی که آسیاب دایر است باشد اکنون آسیاب تعطیل شده و صاحب آسیاب به تهران مهاجرت کرده ولی عموهای آن شخص در قسمت دیگر کاروانسرا زندگی می کنند و درب کوچک را بزرگ کرده اند و ادعای حق راه می کنند در صورتی که درب اصلی کاروانسرا یکی بوده و در میدان عمومی ده می باشد. آیا حق راه برای او ثابت است یا مردم حق دارند قبرستان آباء و اجدادی خود را به مدرسه واگذار نمایند؟

جواب: اگر قبرستان عمومی و وقف است نباید به مدرسه تغییر داده شود بلی اگر استفاده از آن در جهت وقف امکان نداشته باشد با نظر متولی شرعی (حاکم شرع یا اداره اوقاف) می توانند در مطلق خیرات از آن استفاده شود و در مورد کاروانسرا اگر مالک شرعی دارد باید رضایت او تحصیل شود، و چنانچه اختلافی باشد به دادگاه مراجعه نمایند.

 تبدیل قبرستان متروکه به پارک و معبر عمومی

653. زمینی است موقوفه که وقف خاص برای دفن مؤمنین و مؤمنات شده است و وقفنامه زمین با مشخص کردن کامل حدود در سنگ نوشته ای در درب ورودی مسجد محل موجود می باشد. سؤال بنده به عنوان یک طلبه و به نمایندگی از طرف تمام مردم محل این است که: آیا این زمین موقوفه می تواند تبدیل به چیزی دیگری غیر از قبرستان گردد یا خیر؟ با توجه به اینکه شهردار محترم آن شهر به قصد انتفال قبرستان به خارج می خواهند قبرستان را تبدیل به پارک کنند.

جواب: اگر عمل به وقف امکان دارد باید به آن عمل شود و تغییر جایز نیست بلی اگر ممکن نیست، استفاده از موقوفه در سبل خیر اشکال ندارد.

654. قبرستان قدیمی شهر سال ها است متروکه گردیده و حدود 40 سال است، هیچ دفنی در آن صورت نگرفته و آثار ظاهری قبور قدیمی هم از بین رفته و به طور کلی از حیز انتفاع خارج گشته است، در حال حاضر شهرداری بنا دارد بخشی از آن را جهت ایجاد فضای سبز تسطیح نموده و بخش دیگر آن را در معرض تعویض جاده شهر به قبور مطهر شهداء و قبرستان فعلی قرار دهد.
لذا با توجه به رفاه حال مردم بخصوص خانواده های معظم شهداء مستدعی است نظر مبارک خود را در خصوص این مسئله ذیلاً مرقوم فرمائید که آیا شرعاً این عمل جائز است یا خیر؟

جواب: اگر از قبرستان مزبور در جهت دفن اموات استفاده نمی شود، جایز است از آن در مطلق کارهای خیر استفاده شود ولی باید با اجازه حاکم شرع باشد.

 الحاق قبرستان متروکه به مسجد

655. اهالی متدین این روستا قصد بازسازی و گسترش مسجد قدیمی محل را دارند، این در حالی است که شمال و شرق این مسجد که بازسازی در همان قسمت قرار دارد قبرستان عمومی محله هست که سابقه وقفیت آن معلوم نیست(بزرگان می فرمایند وقف نیست و یا وقف خاص نیست) و هم اکنون چند قبر در آن قرار دارد که جزء مسجد خواهد شد، البته صاحبان قبر اظهار رضایت نموده اند، استدعا داریم حکم شرعی مسئله را مکتوباً مرقوم بفرمائید.

جواب: اگر قبرستان قابل استفاده است و از آن در دفن اموات استفاده می شود نمی توانند آن را جزء مسجد نمایند، بلی در صورتی که استفاده از آن در دفن اموات امکان ندارد می توانند آن را جزء مسجد کنند، ولی احکام مسجد پیدا نمی کند.

656. مسجدی در کنار گورستانی واقع شده که این گورستان بایر افتاده و مدتی است که میتی در آن دفن نمی کنند و شهرداری این شهر نیز درصدد تصاحب این گورستان می باشد. این کار با مخالفت بعضی از مردم شهر روبرو شده است(شهرداری می خواهد آن را به فضای سبز تبدیل نماید) و این گورستان مکانی است برای تجمع افراد ناپاک آیا حضرتعالی اجازه می فرمائید قسمتی از این گورستان را جهت حیاط مسجد تصاحب نمایند در ضمن اضافه می کنم ورثه اکثر امواتی که در این گورستان دفن هستند راضی به این کار می باشند و حتی تعدادی زیادی از آنها مبلغی قابل توجه جهت این امر اختصاص داده اند اضافه می کنم که در این گورستان مقبره چند شهید نیز می باشد که خانواده شهداء نیز به این امر راضی می باشند، والسلام.

جواب: اگر به هیچ وجه استفاده گورستان از آن نمی شود با اجازه حاکم شرع و مراعات مقررات جمهوری اسلامی مانع ندارد.

657. آیا جایز است قسمتی از قبرستان که هنوز مرده ای در آن دفن نشده و خود قبرستان هم وسیع است و کیفیت وقف آن هم بطور دقیق معلوم نیست، برای استفاده در مصالح عمومی مانند ساخت مسجد یا مراکز بهداشتی برای فرزندان منطقه اجاره داده شود. به این شرط که پول اجاره به نفع خود قبرستان استفاده شود؟(قابل ذکر است که این منطقه به علت عدم وجود زمین خالی برای ساخت مراکز خدماتی در آن، نیاز به این قبیل خدمات دارد.)

جواب: اگر زمین به صورت وقف انتفاع برای خصوص دفن اموات در آن وقف شده باشد، اجاره دادن و استفاده از آن برای ساخت مسجد یامرکز بهداشتی یا غیره در آن جایز نیست، ولی اگر از قرائن ثابت نشود که آن زمین برای دفن اموات وقف شده و از مکان های عمومی و مورد نیاز منطقه برای استفاده اهالی جهت دفن اموات و مانند آن نباشد و خالی از قبر هم باشد و مالک خاصی هم برای آن شناخته نشود، در این صورت انتفاع از آن در مصلحتی از مصالح عمومی اهالی منطقه اشکال ندارد.

2- استفاده در غیر جهت  وقف از قبرستانهای وقفی دایر

ساخت مسجد در قبرستان

658. در دوران تاریک طاغوت مرحوم پدرم با مشورت و تشویق مرحوم حضرت آیت الله اقدام به احداث بنای مسجد در صحن امام‌زاده نمودند.
اکنون پس از گذشت 20 سال که از احداث این مکان مقدس و معنوی می گذرد سازمان حج و اوقاف استان به عللی می خواهد ساختمان این مسجد را تخریب نماید و از زمین موقوفه مسجد استفاده دیگری بنماید.
از محضر آن مجتهد والامقام سؤال و استفتاء می نمائیم آیا جایز است شرعاً بنای این مسجد تخریب گردد؟

جواب: اگر قسمتی که مسجد شده وقف بوده ولو برای صحن امامزاده یا قبرستان یا غیر آن بنای مسجد در آن جایز نبوده است در هر صورت رسیدگی موکول است به مسئولین محترم ذیربط در جمهوری اسلامی واحتیاط آن است که تا ممکن است بدون تخریب بنا به وقف عمل نمایند.

659. قبرستان متروکی در وسط شهر وجود دارد که وقفیت آن معلوم نیست، آیا ساخت مسجد در آن جایز است؟

جواب:  اگر قبرستان مذکور زمین وقفی و ملک خصوصی کسی نبوده و همچنین از مکان های عمومی و مورد نیاز و استفاده اهالی در مناسبتها نیز نباشد و ساخت مسجد هم در آن موجب هتک یا نبش قبرهای مسلمانان نشود، اشکال ندارد.

660. به استحضار می رساند قطعه زمینی حدود صد سال پیش جهت دفن اموات مسلمین تعیین وعملی می شود. بیش از پنجاه سال است که میت دفن نمی شود حال از محضر عالی استعلام می شود با توجه به اینکه گورستان موقوفه متروکه گردیده است و آثار قبور از بین رفته است و با عنایت به نیاز اهالی به مسجد جهت انجام فرایض الهی، آیا اهالی می توانند در گورستان مذکور یک باب مسجد احداث نمایند یا خیر؟
در صورت عدم امکان احداث مسجد در گورستان موقوفه، آیا اهالی می توانند با پرداخت بهاء متناسب به عرصه گورستان اقدام به احداث مسجد نمایند یا خیر؟ ضمناً هیچگونه نبش قبری به عمل نخواهد آمد.

جواب: اگر قبرستان وقف است مسجد نمی شود و تغییر آن هم جایز نیست.

661. در محله ما مسجد کوچکی است که مدتی پیش ساخته شده است الان اهل محل به خاطر جمعیت زیاد و برای اقامه نماز جماعت می خواهند جای آن مسجد، مسجد دیگری بسازند ولی برای توسعه مسجد با مشکلی روبرو شدیم و آن این است که طرف مسجد قبرستان مؤمنین است که مدت ها پیش دفن شده اند و اگرچه هیچ نشانی از آنها نمانده است حتی روی قبرهایشان هیچ علامتی از قبیل سنگ قبر و دیگر دیده نمی شود، البته احتمال می روددر صورت کندن زمین در آنجا ممکن است استخوان های پوسیده بیرون بیایند البته طرف های دیگر این قبرستان هنوز هم اموات دفن می کنند. از محضر مبارک حضرتعالی استدعا می کنیم آیا ما می توانیم آنجا مسجد بسازیم تا مشکلات ما رفع شوند و آیا می شود دستشویی و حمام هم در آن مسجد ساخت، آیا این امر موجب بی حرمتی  مرده ها نمی شود؟

جواب: قبرستان مؤمنین را نمی توانید تغییر دهید و تبدیل به مسجد کنید و تجدید بناء مسجد مانع ندارد بدون تصرف قبرستان.

662. مسجد قبلی به دلیل خیلی کوچک بودن کفاف جماعت را نمی نماید و کلیه اطراف مسجد قبلی قبرستان قدیمی است آیا می شود جهت گسترش مسجد از قبرستان قدیمی استفاده نمود؟

جواب: تبدیل قبرستان وقفی به مسجد جایز نیست.

663. آیا احداث سرویس دستشوئی در انتهای مسجد که قبرستان قدیمی می باشد اشکال شرعی دارد یا نه؟ اگر به صورت زیرزمین و پائین تر از قبرها سرویس احداث گردد چه حکمی دارد؟
توضیح اینکه هیچگونه امکان جهت احداث سرویس بهداشتی در محل دیگر وجود ندارد.

جواب: گذشت که تغییر وقف است و جایز نیست.

664. امامزاده ای است معروف به امامزاده احمد و جنب آن مسجدی است قدیمی و جنب این مسجد قبرستانی بوده متعلق به عموم مؤمنین که وقف بودن آن مسلم نیست حدود شانزده سال قبل بعضی از  اهالی به منظور ساختن مسجدی جدید و وصل آن به مسجد قدیم این قبرستان را که بعضی از قبور آن جدید بوده نبش نموده و بقایای آن را به جای دیگر منتقل می نمایند و عملیات ساختن مسجد را در جای آن قبرستان شروع می کنند که بعضی از مؤمنین با استفتائی که از بعضی مراجع عظام نموده بودند با ساختن این مسجد مخالفت می نمایند که در نتیجه عملیات ساخت این مسجد متوقف می شود تا دو سه سال قبل که مجدداً عده ای از مؤمنین اقدام به ساختن مسجد می‎ نمایند که چند ماه است آن را تکمیل و افتتاح نموده و در آن نماز می خوانند اکنون با همه این اوصاف بفرمائید نماز خواندن در این مسجد جدید و استفاده های دیگر از آن چه حکمی دارد؟

جواب: اگر وقفیت قبرستان نزد اهل محل معروف و مشهور نیست نماز خواندن در آن مسجد مانع ندارد.

665. زمینی محل دفن اموات بوده و به عللی بعد از چند سال متروکه می شود تا اینکه اهالی در چند سال قبل برای دفن مجدد و احیاء قبرستان قدیمی اقدام می کنند متوجه می شوند شخصی از کارمندان سازمان مراتع و جنگلداری زمین مذکور را به شخصی جهت بناء منزل و پرورش طیور فروخته اند.
آیا اصل خرید و فروش قبرستان به اشخاص خصوصی جایز است؟
آیا با گذشت چند سال و فرسوده شدن اجساد به طوریکه قسمتی از استخوان های پوسیده موجود باشد آیا می شود قبرستان را خرید و فروش کرد؟
آیا در قبرستان بعد از چند سال می شود تغییر و تحول به صورت پارک و شهربازی کودکان و درخت کاری نمود؟
ساختن مسجد و حسینیه و مصلی نماز و یا گسترش بقعه امامزادگان که موجب تصرف و تخریب در قبرستان می شود چگونه است؟
افرادی که به صورت عدوانی یا ابتیاع قبرستانی را تصرف و در آن بنای خصوصی ایجاد می کنند یا ایجاد کرده اند خانه ها و بناهای آنها چه حکمی دارد؟ و چه باید بکنند؟
وظیفه شرعی مؤمنین و مسلمین یا متصرفین چه می باشد؟

جواب: حکم کلی مسئله روشن است که خرید و فروش قبرستان و تبدیل و تغییر آن به چیز دیگر جائز نیست ولی موضوع خاص و مسائل اختلافی نیاز به رسیدگی دارد و موکول است به مسئولین محترم ذیربط.

ساخت شهربازی و پارک در قبرستان

666. شهرداری چند تا از گورستان ها را به پارک تبدیل نموده است، با توجه به اینکه در اداره اوقاف سند موجود هست که تمام این گورستان ها موقوفه می باشند و از تاریخ آخرین دفن در بعضی از آنها فقط حدود 20 سال نمی گذرد، آیا عمل شهرداری مطابق شرع است یا نه؟ لطفاً حکم شرع مقدس را اعلام فرمائید.

جواب: تصرف در موقوفه در فرض ثبوت وقف شرعاً در خلاف جهت وقف فی نفسه جایز نیست.

667. قطعه زمینی که قبلاً گورستان بوده و اکنون بیش از 40 سال از این قبرستان می گذرد و هیچ نوع آثاری از قبر مشاهده نمی گردد و زمین مسطح می باشد، اما در حین خاکبرداری به استخوان و در بعضی نقاط جسد مدفون شده مشاهده گردیده است.لذا استدعا می گردد به سؤالات زیر پاسخ داده شود تا اقدام مقتضی به عمل آید:
1-آیا در چنین زمینی که قبلاً گورستان بوده و بیش از 40 سال از آن گذشته است می توان ساختمان بنا نمود؟
2-آیا با خاکبرداری زمین می توان ساخت و ساز نمود؟
3-آیا ایجاد پارک و یا فضای سبز بر روی چنین زمینی امکان پذیر است یا خیر؟

جواب: 1-2 نبش قبر مسلمان به هیچ وجه جایز نیست اگر چه چهل سال از دفن گذشته باشد.
3- تبدیل گورستان موقوفه جایز نیست و غیر موقوفه اگر نبش قبر نباشد بلامانع است.

668. مقبره ای وجود دارد که عمر قبرهای آن تقریبا به سی و پنج سال می رسد و شهرداری آن را تبدیل به پارک عمومی کرده و در دوران حکومت سابق ساختمان هایی در قسمت هایی از آن ساخته است، آیا نهاد مربوطه می تواند ساختمان های مورد نیاز خود را مجددا در این زمین بسازد؟

جواب: اگر زمین قبرستان برای دفن اموات مسلمانان وقف شده باشد و یا احداث بنا در آن موجب نبش یا هتک حرمت قبور علما و صلحا و مؤمنین شود و یا زمین از مکان های عمومی و مورد نیاز شهر جهت استفاده اهالی باشد، ساخت تأسیسات و همچنین تصرّفات خصوصی در آن و تغییر و تبدیل آن جایز نیست و در غیر این صورت آن کار فی نفسه اشکال ندارد، لکن قوانین مربوطه در این زمینه باید مراعات گردد.

ساخت مهدیه، حسینیه، مدرسه در قبرستان

669. ساختن مهدیه و حسینیه در قبرستانی که قسمتی از آن به حالت تعطیل درآمده چه صورتی دارد؟

جواب: در صورتی که وقف به عنوان قبرستان نباشد و نیز نبش قبر صدق نکند با اجازه مراجع قانونی ذی ربط اشکال ندارد.

670. وزارت آموزش و پرورش قسمتی از یک قبرستان نسبتا قدیمی را بدون کسب موافقت اهالی، برای ساخت مدرسه، تصرّف کرده و مدرسه ای را در آن ساخته است که دانش آموزان در آن نماز می خوانند، این کار چه حکمی دارد؟

جواب: تا زمانی که دلیل معتبری بر اینکه زمین مدرسه برای دفن اموات وقف شده، اقامه نشده است و از مکان های عمومی و مورد نیاز شهر برای دفن اموات و غیره و همچنین ملک خصوصی کسی نباشد، استفاده از آن برای مدرسه و خواندن نماز در آن با مراعات ضوابط و مقرّرات قانونی اشکال ندارد.

احداث خیابان، فلکه، مغازه و معبر عمومی در قبرستان

671. قبرستانی است جنب جاده اصلی (ورود شهر) دارای سند رسمی و جزء موقوفات هست و در این وادی مؤمنین دفن شده و بعضی از صلحاء نیز در این قبرستان مدفونند، شهرداری قصد دارد در این مکان برای جلوگیری از تصادفات عدیده احداث فلکه (میدان) نموده و دکاکینی نیز به طور رایگان برای صاحبان دکانهای تخریب شده در زمین مذکور بنا نماید و آنها را اسکان دهد و پیاده کردن این نقشه و طرح مصادف است با نابودی تمام آثار این قبرها و خود قبرستان، آیا این حرکت شهرداری مطابق با شرع مقدس اسلام هست یا خیر؟ مستدعی است نظر مبارک حضرتعالی را در زیر این ورقه مرقوم فرمائید.

جواب: تغییر و تبدیل قبرستان که وقف برای دفن اموات مسلمین است جایز نیست.

672. اگر ایجاد پیاده رو در یکی از خیابانها متوقف بر تخریب تعدادی از قبور مؤمنینی باشد که قبل از بیست سال پیش در قبرستان مجاور خیابان عمومی دفن شده اند، آیا این کار جایز است؟

جواب: اگر قبرستان مذکور وقف نباشد تبدیل قبور به عنوان محل عبور افراد پیاده تا زمانی که مستلزم نبش قبور مسلمانان و هتک حرمت آنها نباشد، اشکال ندارد.

673. شورای اسلامی و شهرداری شهر به جهت تقاضای مکرر جمعی از شهروندان تصمیم به احداث جاده از وسط آرامگاه جهت تردد و رفاه حال عده ای از شهروندان این شهر دارد لازم به ذکر است که هیچ قبری در وسط جاده واقع نشده فقط دو مورد در حدود بیست الی سی سانتی متری گوشه آن در کنار جاده افتاده است که به صورت پل مانند بازسازی شده لذا به جهت محترم شمردن آرامگاه دو طرف جاده دروازه مناسبی نصب و با نرده های آهنی محصور شده است لذا خواهشمند است نظر شرعی آن را مرقوم و ارائه طریق فرمایند.

جواب: احداث جاده در قبرستان جایز نیست، بلی ضوابط و مقررات جمهوری اسلامی لازم المراعات است.

674. جهت حفظ احترام اموات در نظر است قبرستان محل و گلزار شهداء را حصار نمایند، و تعدادی می خواهند وسط قبرستان خیابان کشی کنند، که اگر این کار اجرا شود قبرستان عملاً به دو قسمت تقسیم می شود.
از محضر حضرتعالی تقاضا داریم که حکم شرعی را مرقوم فرمائید که آیا می توانیم کل قبرستان را به عنوان یک مجموعه خیابان کشی نموده و حصار نمائیم، حکم شرعی چیست؟

جواب: اگر قبرستان وقف است، احداث خیابان در آن جائز نیست و اگر جزء زمین های عمومی دیگر است، تابع قانون مربوطه است و دیوارکشی اگر خلاف وقف یا مقررات دولتی نباشد به اختیار مردم است و باید از هرگونه عملی که موجب اختلاف می گردد پرهیز شود.

احداث واحدهای مسکونی، تجاری و... در قبرستان

675. در مجاورت روستا قطعه زمینی است نسبتاً وسیع که قبرستان و به اصطلاح اهل محل خرمن گاه بوده و رفت و آمدهای مختلف صورت می گرفته است، طبق اظهارات بزرگان اهل  روستا حدود سی سال است که بخشی ازاین زمین یاد شده تبدیل به اماکن مسکونی اعم از شخصی و عمومی از قبیل مدرسه، شرکت تعاونی ودر چند سال اخیر نانوائی شده است، به گونه ای که قسمت مرکزی قبرستان در وسط مجموعه قرار گرفته ضمناً در بخشی از مجموعه یاد شده طبق اظهارات افراد مسن و قدیمی در قرن اخیر حداقل از بیست و پنج سال قبل گذشته جنازه ای دفن نشده است.
با عنایت به مسائل یاد شده و ضرورتهای پیش آمده، استدعا دارد نظر شریف را نسبت به تکلیف مردم در مورد استفاده از نانوائی برای پخت و خرید نان و رفت آمد به مدرسه و منازل شخصی و شرکت تعاونی و نماز خواندن در هر یک از اماکن با توجه به ناگزیر بودن از تردد از روی قبرستان و قبور مسلمین مشروحاً بیان فرموده تا وظیفه اهل محل اعم از مالکین و شاغلین و سایر افراد روشن گردد.

جواب: زمین اگر وقف برای دفن اموات مسلمین یا از مرافق عمومی روستا جهت استفاده عمومی اهالی باشد، استملاک و تصرف آن و احداث ساختمان در آن جایز نیست.

676. زمینی در کنار یکی از قبرستان ها وجود دارد که هیچ اثری از قبر در آن دیده نمی شود و احتمال دارد که یک قبرستان قدیمی باشد، آیا تصرّف در این زمین و ساختمان سازی در آن برای فعالیتهای اجتماعی جایز است؟

جواب: اگر احراز شود آن زمین، جزئی از قبرستان عمومی موقوفه برای دفن اموات است و یا از نظر عرف حریم آن محسوب شود حکم قبرستان را دارد و تصرّف در آن جایز نیست.

677. یک نفر مالک شرعی و قانونی، یک قطعه زمین را جهت دفن اموات واگذار نموده است که مورد گواهی معتمدین محل و مورد تأیید می باشد و در قسمت زیادی از آن اموات دفن گردیده و قسمتی نیز برای آینده باقی مانده است و چگونگی واگذاری، که آیا وقف است یا غیر وقف برای اهالی و ورثه معلوم نمی باشد آیا:
احداث ساختمان شخصی در قسمت اموات دفن شده یا نشده جایز است یا خیر؟
احداث ساختمان عام المنفعه از قبیل بهداری و مدرسه و غیره در قسمت های اموات دفن شده یا نشده جایز است یا خیر؟
با گذشت زمان به طوری که ظاهر قبور از بین برود و با توجه به اینکه زمین جهت دفن اموات واگذار گردیده احداث ساختمان شخصی یا عام المنفعه جایز است یا خیر؟

جواب: با فرض اینکه زمین برای دفن اموات واگذار شده است و اموات هم در آن دفن شده اند حکم وقف بر زمین مزبور مترتب است، و ساختمان سازی در آن به هیچ یک از وجوه ذکر شده جایز نیست.

 ساخت اماکن عمومی یا فضاهای ورزشی در قبرستان

678. قبرستانی که قبلاً در آن اموات را دفن می کردند و فعلاً دفن اموات در آن متوقف گردیده و تاریخ اکثر به اتفاق قبور بیش از سی سال است.آیا می توان با خاک ریزی روی قبور قبرها را زیر خاک برده و در آن کتابخانه، زمین فوتبال و فضای سبز برای جوانان و مردم احداث نمود یا خیر؟ لطفاً نظر شرعی را بیان فرمائید.

جواب: اگراستفاده درجهت وقف به هیج وجه امکان نداشته باشد،با نظر متولی شرعی میتوانند در مطلق خیرات ازآن استفاده کنند.

679. واقفی قطعه زمینی را جهت احداث گورستان وقف کرده و عده ای اقدام به تصرف این قطعه زمین نموده و آن را به زمین فوتبال تبدیل نموده اند از آن مرجع معظم تقاضا داریم حکم شرعی مسئله را بیان فرمایند.

جواب: اگر زمین ملک شرعی واقف بوده و آن را وقف قبرستان کرده و تحویل متولی برای دفن اموات داده حکم وقف بر آن مترتب می شود و تبدیل آن و تغییر آن به زمین ورزش جایز نیست.

ساخت مرکز مخابرات یا آزمایشگاه در قبرستان

680. در ساختمان یک مرکز آموزشی اطاقی وجود دارد که در حال حاضر از آن به عنوان آزمایشگاه آموزشی استفاده می شود و زمین آن جزء قبرستان مجاور است که در سال های قبل از قبرستان جدا شده است، باتوجّه به اینکه قبرستان مجاور هنوز مورد استفاده قرار می گیرد، معلّمان و دانش آموزانی که در آن آزمایشگاه نماز می خوانند چه تکلیفی دارند؟

جواب:  تا زمانی که ثابت نشود که زمین آزمایشگاه برای دفن اموات وقف شده، نماز خواندن و سایر تصرّفات در آن اشکال ندارد، ولی اگر با دلیل معتبری ثابت شود که فقط برای دفن اموات در آن، وقف شده، واجب است به حالت قبلی خود برگشت داده شده و برای دفن اموات تخلیه شود و تأسیسات ساخته شده در آن محکوم به غصب می باشد.

681. ما قصد داریم مرکز مخابراتی در یکی از روستاها ایجاد کنیم و به همین دلیل از اهالی روستا خواسته ایم زمینی را برای ساخت مرکز مخابرات در اختیار ما بگذارند، با توجّه به عدم وجود زمینی در وسط روستا برای این کار، آیا جایز است این مرکز در قسمت متروکه قبرستان قدیمی ساخته شود؟

جواب: اگراستفاده درجهت وقف به هیج وجه امکان نداشته باشد،با نظر متولی شرعی میتوانند در مطلق خیرات از آن استفاده کنند.

682. ما قصد داریم که یک مرکز بهداشتی در قسمتی از زمین بائری که در جوار یکی از قبرستان هاست بسازیم، ولی بعضی از اهالی ادّعا می کنند که این مکان جزئی از قبرستان است و برای مسئولین تشخیص اینکه زمین مذکور قبرستان هست یا خیر مشکل شده و بعضی از سالمندان آن منطقه شهادت می دهند که در آن زمینی که عدّه ای مدعی وجود قبر در آن هستند، قبری وجود نداشته است، البته هر دو گروه شهادت می دهند که در اطراف زمینی که برای ساخت مرکز بهداشتی در نظر گرفته شده قبر وجود دارد، تکلیف ما چیست؟

جواب: تا زمانی که احراز نشود آن زمین وقف برای دفن اموات مسلمانان است و زمین مزبور از مکان های عمومی مورد نیاز اهالی در مناسبت ها نباشد و ساخت مرکز بهداشتی در آن هم مستلزم نبش قبر و هتک حرمت قبور مؤمنین نباشد، ایجاد آن مرکز در زمین مزبور اشکال ندارد و در غیر این صورت جایز نیست.

683. زمینی در مجاورت روستا می باشد که طبق اظهارات بزرگان اهل محل وقف بر قبرستان بوده است در مکان یاد شده بیش از پنجاه سال است که جنازه دفن نگردیده است. با عنایت به اینکه مردم روستا نیاز مبرم به حدود صد متر زمین جهت تأسیس مکان مخابرات دارند که از نظر تناسب و ضعف اقتصادی اهالی منحصر به تصرف بخشی از کنار قبرستان یاد شده است، ضمناً مکان یاد شده سال هاست که عملاً تبدیل به مکان توقف وسائل نقلیه و یا ریختن بار و ابزار و ادوات شده است. مستدعی است حکم مورد مزبور را بیان فرموده و در صورت مقدور راه حلی برای رفع معضل اهل محل مبذول فرمائید.

جواب: زمین اگر وقف برای دفن اموات مسلمین است احداث ساختمان مخابرات یا چیزی دیگر در آن جایز نیست.

اجرای طرحهای عمرانی در قبرستان

684. در اجرای طرح عظیم سد البرز رقباتی از موقوفات و اماکن متبرکه ازجمله قبور مطهر پنچ تن از امامزاده های مورد اکرام و احترام خاص اهالی منطقه به زیر آب سد خواهد رفت. سؤال این است در این رابطه تکلیف شرعی و قانونی اداره اوقاف چیست و نحوه عمل و برخورد با مسئولین اجرای طرح سد چگونه باید باشد؟

جواب: این کار شرعاً جایز نیست، مگر در صورتی که در این باره قانون جمهوری اسلامی اقتضا نماید.

685. با احترام به استحضار حضرتعالی می رساند شهرداری به منظور ساخت و عمران یکی از خیابان های محلات شهر با مشکلی مواجه است که نیاز به حکم کتبی شرعی دارد تا بتواند بدون دغدغه نسبت به اجراء و آسفالت آن اقدام نماید، صورت مسئله بدینگونه است:
قبرستان حصارکشی شده در بر این خیابان واقع است تعدادی قبور خارج از حصارکشی با قدمتی بیش از سی سال در مسیر تعریض و بازگشائی قرار دارند که در معرض ریخت و پاش زباله می باشد و چهره ای نامناسب و ناهنجار را به وجود آورده است ضرورت ایجاب می نماید که هرچه سریع تر نسبت به عمران و آبادانی اقدام شود تا یکی از قدیمی ترین محلات شهر به شبکه آسفالت شهری بپیوندد، حال با عنایت به این مسئله راهی جز نبش قبر وجود ندارد لذا بنا به ضرورت و نیاز شدید و ایجاد تسهیلات در امر عبور و مرور و ایاب و ذهاب عمومی و نزدیک بودن فصل زمستان و بارندگی و نیاز شدید اهالی، متمنی است حکم لازم شرعی اعلام فرمایند و قبلاً در جهت جلب رضایت بازماندگان متوفیات مذاکرات لازم حضوراً صورت پذیرفته است.

جواب: نبش قبر مسلمان جایز نیست، و تصرف در قبرستان بر خلاف جهت قبرستان جایز نیست و چنانچه در جمهوری اسلامی قانونی باشد، لازم المراعات است.

686. قبرستانی هست دایر که سال گذشته میتی در آن مدفون گردیده است و فرزندان و بستگان متوفیان نیز در قید حیات می باشند، همچنین در این قبرستان مرقد مطهر دو شهید بزرگوار قرار گرفته است.
1) آیا بنیاد مسکن جهت اجرای طرح هادی و خیابان کشی می تواند نسبت به تخریب قبور و کشیدن خیابان از داخل قبرستان اقدام نماید، با توجه به اینکه یکی از قبور که در خیابان و پیاده رو قرار می گیرد مربوط به 22 سال پیش و قبر دیگر مربوط به 35 سال پیش و صاحبان این قبور نیز در قید حیات می باشند.
2) آیا اصلاً تخریب و کشیدن خیابان بر روی قبری که 22 سال از مدفون شدن میت در آن نگذشته است از نظر شرعی جایز  است، قبوری که بیشتر از 30 سال از دفن میت در آن می گذرد چطور؟

جواب: در فرض مرقوم تخریب قبرستان و قبور جایز نیست. بلی چنانچه مقررات و ضوابط قانونی جمهوری اسلامی اقتضائی داشته باشد مقدم است.

انجام زراعت در قبرستان

687. قبرستانی در کنار زمین کشاورزی قرار دارد به گفته شاهدان محل به قدمت 150 سال. الان متروکه شده و میتی در آن دفن نمی شود و جایگاه حیوانات چون مار و عقرب و موش گردیده که موجب آزار و اذیت کشاورزان محل شده است آیا می شود این قبرستان را به زمین کشاورزی تبدیل کرد و استخوان های مردگان به صورت پودر درآمده است؟

جواب: اگر به هیچ نحو قابل استفاده برای دفن مردگان نیست می توانند از آن در کارهای خیر استفاده کنند.

ساخت مکان ورزش و بازی جوانان در قبرستان

688. زمینی برای دفن اموات وقف شده است و در وسط آن ضریح یکی از فرزندان ائمه^{(علیهم السلام)} قرار دارد و در این اواخر اجساد تعدادی از شهدای عزیز در آن قبرستان دفن شده است، با توجّه  به نبود زمین مناسبی برای بازی های ورزشی جوانان، آیا جایز است با مراعات آداب اسلامی، در داخل قبرستان بازی کنند؟

جواب:  تبدیل قبرستان به مکان بازی های ورزشی و تصرّف در زمین موقوفه در غیر جهت وقف جایز نیست و همچنین هتک حرمت قبور مسلمانان و شهدای عزیز هم جایزنیست.

3- ملحقات قبرستان

ساخت سرویس بهداشتی در قبرستان

689. اولاً: زمینی وقف قبرستانی شده با نظر به اینکه قبرستان احتیاج به دستشوئی و امثال آن دارد آیا می شود تصرف نمود و احداث امثالهم نمود؟
ثانیاً: بر فرض مشمول اگر شرط شده باشد فقط قبر در آن احداث شود، آیا چنین وقفی به عنوان وقف خاص صحیح است یا نه؟ توضیح بفرمائید.
ثالثاً: اگر چاه دستشوئی مذکور در کنار قبری احداث شده باشد وارثین قبر راضی نباشند چه حکمی دارد؟

جواب: اولا: اگر از مرافق مورد نیاز قبرستان برای رفع حاجت زائرین اهل قبور باشد مانع ندارد.
ثانیا: اگر واقف در وقف تصریح کرده باشد غیر از دفن اموات در آن زمین استفاده دیگری نشود احداث توالت در این صورت جایز نیست و باید تخریب شود.
ثالثا: رضایت بستگان میت در این باره شرط نیست.

690. اولاً: آیا ساختن دستشوئی و وضوخانه در شش یا هفت متری قبر تعدادی از شهداء(حدود شش قبر) در امامزاده یا قبرستانی که متعلق به عموم مردم و محل زیارتگاه مردم بوده و احداث آن از ضروریات محل است و نیز تنها مکان بکر امامزاده و قبلاً هم دستشوئی بوده است، شرعاً بی احترامی به قبر شهداء است؟
ثانیاً: آیا بعضی از این خانواده ها شرعاً حق ممانعت از احداث این ساختمان را دارند؟

جواب: احداث ساختمان دستشوئی در محلی که وقف دستشوئی بوده مانع ندارد به شرطی که هتک حرمت محسوب نشود و تشخیص هتک احترام و عدم آن با عرف است.

ساخت سالن سوگواری در قبرستان

691. مقرر گردید در قبرستان مکانی جهت انجام مراسمات احداث شود که تعدادی قبر در داخل ساختمان قرار می گیرد در صورتی که بی احترامی به مکان قبور نشود آیا جایز است یا خیر؟

جواب: فرض مرقوم اگر منافات با جهت وقف نداشته باشد و بی احترامی به قبور هم نباشد اشکالی ندارد وگرنه جائز نیست.

ساخت غسال‌خانه در قبرستان

692. زمینی وجود دارد که از زمان های طولانی محل دفن اموات اهالی بوده و یکی از اولاد ائمه^{«علیهم السلام»} نیز در آن مدفون است و قبل از سی سال پیش مکانی را برای غسل دادن اموات در آن ساخته اند، ولی معلوم نیست که این زمین وقف برای دفن اموات شده یا آنکه وقف برای امامزاده مدفون در آن است. همچنین نمی دانیم ساخت غسّال‌خانه در آن برای غسل اموات مشروع است یا خیر؟ بنابراین آیا جایز است اهالی آنجا اموات خود را در آن مکان غسل بدهن

جواب:  جایز است همانند گذشته، اموات را در آن غسّال‌خانه، غسل داده و در آن زمین که از توابع صحن امامزاده است، دفن کنند مگر این که علم به مغایرت آن، با جهت وقف زمین، پیدا کنند.

693. زمینی که در السنه مردم مشهور به وقف است در حالیکه وقف نامه کتبی و رسمی ندارد اگر بخواهند در این زمین غسال‌خانه احداث نمایند درباره احداث این غسال‌خانه نظر شریفتان بیان فرمائید.

جواب: شهرت به وقفت کفایت می کند، و نباید تغییر داده شود بنابراین در فرض مرقوم نباید مرده شورخانه بسازند.

694. به استحضار رسانده می شود، یک قبرستان قدیمی داریم که وقف بودن یا نبودن آن معلوم نبوده ولکن جای خالی ندارد و آثار ظاهری قبرها نیز معلوم نیست آیا می شود غسال‌خانه در آن قبرستان قدیمی ساخت؟

جواب: قبرستان اگر مشهور به وقفیت برای دفن اموات است به چیزی دیگر تبدیل نکنند.

695. روستایی دارای قبرستانی می باشد که سالیان سال در آن مرده دفن کرده اند. حال می خواهند در همان مکان یک غسال‌خانه بنا کنند، مشخص نیست که در آن مکان مرده دفن هست یا نه.
سؤال : آیا بنا کردن آن غسال‌خانه اشکال دارد یا نه؟

جواب: اگر آن مکان وقف است برای دفن اموات نمی توانند در آن غسال‌خانه بسازند.

696. در قبرستانی چندین سال پیش اقدام به احداث حمام نمودند و با گذشت مدت زمانی حمام کهنه و تخریب گردید، و حالیه بلااستفاده مانده است، آیا شرعاً می توان از آن به عنوان «غسال‌خانه» استفاده کرد یا خیر؟

جواب: زمین ساختمان اگر وقف برای دفن اموات مسلمین نباشد استفاده از بنای موجود در آن به عنوان غسال‌خانه اشکال ندارد.

697. به استحضار رسانده می شود زمینی که الان قبرستان روستای ما می باشد نصف آن را یک نفر و نصف دیگر را اهالی خریداری نموده و وقف گذاشتن میت کرده اند آیا شرعاً جایز می باشد در این قبرستان در یک محل خالی آن غسال‌خانه ساخت؟

جواب: زمین اگر وقف دفن اموات باشد تبدیل به غسال‌خانه نکنند و اگر وقف برای اعم شده بی اشکال است.

استفاده از قبرستان برای پارک خودرو

698. آیا جایز است زائران یکی از فرزندان ائمه^{«علیهم السلام»} وسایل نقلیه خود را داخل یک قبرستان قدیمی که در حدود صد سال از عمر آن می گذرد پارک کنند؟ با علم به اینکه قبرستان مزبور در گذشته محل دفن اموات اهالی قریه و غیره بوده و در حال حاضر مکان دیگری را برای دفن اموات خود برگزیده اند؟

جواب: تا زمانی که این کار از نظر عرف، هتک قبور و مسلمانان محسوب نشود و مزاحمتی هم برای زائران مرقد آن امام زاده^{«علیه السلام»} ایجاد نکند، اشکال ندارد.

4- فروش قبر

 گرفتن پول برای دفن میت در قبرستان

699. شخصی زمینی را وقف قبرستان نموده و چندین سال از تاریخ وقف می گذرد اما در محل مزبور به جهت دوری از آبادی مرده ای را دفن ننموده اند و شاید تا صد سال دیگر به زمین وقف که دور از آبادی است مرده ای را نبرند، آیا می توانند زمین مزبور را فروخته و پولش را در مسجدهائی که خیلی ضرورت هم دارد خرج نمایند؟

جواب: فروش زمین وقف برای دفن جائز نیست بلی اگر وقف تحقق پیدا نکرده یعنی قبض و اقباض معتبر صورت نپذیرفته اختیار آن با واقف است.

700. شخصی زمینی را برای دفن اموات وقف کرده و آن را قبرستان عمومی مسلمانان قرار داده است، آیا جایز است هیئت امناء آن پول را از کسانی که اموات خود را دفن می کنند، بگیرند؟

جواب: آنان حق مطالبه چیزی در برابر دفن اموات در قبرستان عمومی موقوفه را ندارند ولی اگر خدمات دیگری را به قبرستان یا صاحبان اموات برای دفن مرده های خود ارائه می کنند، گرفتن مبلغی به عنوان اجرت در برابر آن خدمات اشکال ندارد.

701. روستائی دارای قبرستانی به مساحت تقریبی 5000 متر می باشد که توسط چند نفر از اهالی وقف گردید که بعضی از آنها دارفانی را وداع کرده و بعضی در قید حیات می باشند آیا می شود به خاطر هزینه های جانبی مانند دیوارکشی و هزینه نگهداری مبلغی را به عنوان حق دفن دریافت نمود؟

جواب: برای دفن اموات مؤمنین در قبرستان وقفی جائز نیست، چیزی دریافت شود ولی برای ارائه خدمات اشکال ندارد.

 فروش قبر

702. زمینی است موقوفه جهت قبرستان که اخیراً هیئت امناء مسجد محل، زمین مزبور را به سه قسم تقسیم کردند و اقدام به آماده سازی قبر می کنند و به تناسب موقعیت آن به قیمت های 20-15-10 هزار تومان به مردم می فروشند شایان ذکر است هزینه ساخت هر قبر پنج هزار تومان می باشد الباقی مبلغ را جهت ساخت مسجد و بقعه آنجا به مصرف می رسانند در صورتی که مردم راضی به این مسئله نباشند مرقوم فرمائید شرعاً چه حکمی دارد و کسانی که قبلاً این مبلغ پرداخت نمودند چه صورتی دارد؟

جواب: زمین اگر وقف عام جهت دفن اموات مسلمین باشد فروش قبر در آن زمین به متقاضیان صورت شرعی ندارد، و دریافت هزینه حفر و ساختمان قبر موکول به توافق طرفین است و ربطی به فروش قبر ندارد.

703. آیا هیئت امناء مساجد اجازه فروش زمین قبرستان به منظور دفن افراد را دارند یا خیر؟
فروش زمین قبرستان چه حکمی دارد؟

جواب: زمین اگر وقف قبرستان باشد قابل خرید و فروش نیست.

704. قبرستانی است در محله سادات که بسیار مورد توجه است، با توجه به اینکه آن محل از نداشتن فضای مناسب و حسینیه جهت عزاداری ماه محرم و صفر دارای مشکل اساسی است، آیا می شود از محل فروش قبر پول آن را جهت ساخت حسینیه محل مصرف کرد؟

جواب: اگر مردم با رضایت پول برای این کار بدهند مانع ندارد ولی قبر را نفروشند و برای آن پول نگیرند.

 واگذاری قبر

705. در جوار امامزاده قبرستان قدیمی شهر می باشد که بجهت احترام و اعتقاد فوق العاده ای که مردم برای این مکان شریف و مقدس قائل می باشند مایل به دفن اموات خود در این مکان مقدس و شریف می باشند لذا تعداد بی شماری در زمان حیات خود مبادرت به تهیه قبر می نمایند از آنجا که دفن اموات از لحاظ شرعی و بهداشتی کاملاً مد نظر قرار می گیرد خواهشمند است پاسخ استفتائات ذیل را مرقوم فرمائید:
1- آیا واگذاری قبر در زمان حیات به متقاضی جایز است؟
2- دفن کردن در صحن امامزاده هایی که در شهر واقع شده اند مثل امامزاده ابراهیم و امامزاده احمدبن قاسم و دهها امامزاده دیگر در قم و امثال آن در شهرستانها چه حکمی دارد؟
3- دفن کردن در قبری که میت آن متلاشی شده و پوسیده است بعد از چه مدتی جایز است؟
4- چنانچه حیاط قبرستان و زیارتگاه بر اثر تعمیرات و کف سازی، یک متر از کف حیاط سابق بالاتر بیاید، الف: آیا در این یک متر می توان قبر جدید ساخت؟ ب: ملکیت این قبرهای جدیدالاحداث که روی قبرهای زمین است به چه کسی تعلق دارد؟ ج: آیا تولیت زیارتگاه حق تصرف در این قبور جدیدالاحداث را دارد؟ د: آیا صاحبان قبور زیرین حق در این قبور جدیدالاحداث دارند یا خیر؟

جواب:  1-2- اگر زمین وقف دفن اموات مؤمنین است هر شخصی فوت کند می توانند در آن زمین دفن نمایند و پیش از آنکه شخص بمیرد حق واگذاری قبر به او اگر خلاف وقف و نظر واقف باشد جائز نیست، بلی اگر در مورد دفن اموات در شهر مقررات خاصی وجود دارد لازم الاتباع است.
3- نبش قبر میت مسلمان درصورت هتک اگر چه متلاشی شده باشد جائز نیست و همانطور اگر محل دفن میت ملک شخصی باشد بدون اذن مالک شرعی آن تصرف در آن جائز نیست اگرچه نبش قبر نشود.
4- حکم مسأله از جواب سؤالهای 1و2و3 معلوم گردید و هرگونه تصرف در وقف متوقف بر اذن متولی موقوفه و صلاح وقف است و اگر میت مسلمانی را در زمین وقف برای دفن اموات دفن نموده اند، زمین از وقف بودن خارج نمی شود ولی نبش قبر به هیچ وجهی جائز نیست و زمین متعلق به وقف است و دفن میتی در زمین وقف حقی ایجاد نمی کند.

 تعلق قبور طبقاتی به صاحب حق الدفن

706. پدر بزرگ اینجانب در حدود 8 سال قبل قبری از اداره اوقاف خریداری نموده است در حالیکه در آن زمان قبرها به صورت مطلق و بدون در نظر گرفتن طبقه خاصی بوده است ولی اکنون بخشی از این قبرها دو طبقه و توسط اوقاف تصاحب شده، خواهشمند است با توجه به شرایط موقع خرید مقدار حق شرعی این ملکیت را در خصوص این مورد مرقوم فرمائید.

جواب: اگر مورد معامله زمین مشخص و عرض و طول معینی بوده زمین و طبقات متعارف آن، ملک خریدار است و بعد از او به عنوان ارث منتقل به ورثه او می شود ولی اگر زمین فروخته نشده (خصوصاً در صورت وقف بودن زمین و عدم جواز فروش آن) بلکه حق دفن به خریدار واگذار شده در این صورت خریدار حق بیش از یک قبر را ندارد و چنانچه زمین تحمل قبرهای متعدد داشته باشد اختیار سایر قبرها مربوط به مالک یا متولی شرعی در وقف است.

 پیش فروش قبور

707. آیا جایز است انسان در دوران حیات خود قبری را به قصد تملک بخرد؟

جواب: اگر مکان قبر، ملک شرعی دیگری باشد خریدن آن اشکال ندارد ولی اگر جزئی از زمینی باشد که وقف برای دفن اموات مؤمنین است، خرید و نگهداری آن برای خود انسان، چون بطور قهری مستلزم منع دیگران از تصرّف در آن برای دفن اموات است، صحیح نیست.

708. برخی از بقاع متبرکه و امامزادگان کشور از دیر زمان مورد توجه مسلمانان بوده و مزار شیعیان و علماء و صلحا می باشد، مؤمنین و علاقه مندان به این بقاع متبرکه به قصد تیمن و تبرک وصیت می نموده اند که جنازه آنان در جوار این اماکن متبرکه مدفون گردد و به همین منظور افرادی حتی املاک مجاور این دو بقعه را خریداری و جهت دفن اموات خود و دیگران اختصاص داده اند و یا با پرداخت حق الدفن به متصدیان امر محل دفن پیش خرید نموده اند. با عرض مراتب فوق مستدعی است نظر مبارک را در مورد سؤال ذیل امر به اعلام فرمایند: «آیا اوقاف و یا شهرداری و یا هیئت امناء اینگونه بقاع به هر دلیل شرعاً حق جلوگیری از دفن اموات را در اینگونه املاک که به همین منظور خریداری و تخصیص یافته است دارند یا خیر؟»

جواب: حق جلوگیری ندارند مگر در مواردی که شرعاً استثناء شده است.

5- احکام مرتبط با قبرستان

ایجاد مانع و مزاحمت برای دفن در قبرستان عمومی

710. اشخاصی در قبرستان های عمومی از دفن اموات در کنار بعضی از قبور جلوگیری می کنند، آیا مانع شرعی برای دفن اموات در آنجا وجود دارد؟ و آیا آنها حق دارند از این کار جلوگیری کنند؟

جواب:  اگر قبرستان وقف باشد و یا دفن میّت برای هر فردی در آن مباح باشد، کسی حق ندارد حریمی در اطراف قبر میّت خود در قبرستان عمومی ایجاد کند و از دفن اموات مؤمنین در آن جلوگیری نماید.

711. ما تصمیم گرفته ایم که در کنار قبور شهدای مدفون در روستا سنگ هایی بعنوان یادبود دیگر شهدای روستا که در مناطق دیگر دفن شده اند، گذاشته شود تا در آینده مزار آنها باشد، آیا این کار جایز است؟

جواب: ساخت صورت های نمادین قبر به نام شهدای عزیر اشکال ندارد، ولی در صورتی که آن مکان وقف برای دفن اموات باشد، ایجاد مزاحمت برای دیگران در دفن امواتشان جایز نیست.

712. حریم یک امامزاده متبرکه محل قبرستان عموم مسلمین است و اهالی دو روستا که در جوار هم قرار دارند به صورت مشترک از سالیان متمادی دور تاکنون برای دفن اموات خود از آن استفاده می کردند بدین منظور چند نفر افراد خیر زمین هایی را خریداری و وقف قبرستان برای عموم مسلمین کرده اند.
سؤال از آن مقام محترم این است با عنایت به موارد فوق آیا یکی از روستاها مجاز است مانع استفاده روستای دیگر از این قبرستان عمومی گردد؟ لطفا نظر و فتوای شریف را مرقوم فرمایید.

جواب: باید به همان طور که قبلاً استفاده می شده فعلاً هم استفاده شود و جلوگیری از آن جایز نیست.

تغییر و تبدیل غیر مجاز قبرستان                                      

713. موقع احداث مسجد فعلی، به علت کمبود زمین و عدم آگاهی مقداری از زمین وقفی قبرستان به مسجد الحاق گردید حال به جهت تجدید بنای مسجد جدید به علت اضافه شدن زمین خریداری شده از پشت مسجد، از زمین وقفی الحاقی قبرستان بی نیاز شده ایم و قصد داریم زمین الحاقی قبلی وقفی را به قبرستان سابق، ملحق نمائیم آیا این الحاق جایز است؟

جواب: جایز بلکه واجب است.

ساخت نمازخانه در قبرستان

714. اداره آموزش و پرورش یک قطعه زمین موقوفه را با نظارت اداره اوقاف جهت احداث نمازخانه برای یکی از مدارس راهنمائی دخترانه از متولی اجاره کرده است در هنگام عملیات ساختمانی به چند قبر برخورد کرده اند که از زمان های قدیم بوده و آثاری از آن بر سطح زمین وجود نداشته است.
مستدعی است بیان فرمائید که آیا جایز است بدون نبش قبر و بدون هتک حرمت آنها ساختمان نمازخانه مزبور ادامه پیدا کند یا نه؟

جواب: اگر قبرستان بودن آن معلوم نیست و از متولی شرعی اجاره شده با مراعات عدم نبش قبر و عدم هتک اشکال ندارد، والا جایز نیست.

تغییر سنگ قبور

715. در این محل رسم است که اگر کسی بخواهد سنگ قبری از سیاه به سفید تبدیل کند مطالبه یکصد تا یکصد و پنجاه هزار تومان، صرفاً فقط برای مجوز نصب می گیرند، با سادگی و دشمنی می خواهند مردم را از حکومت اسلامی بدبین نمایند که فاصله طبقاتی در مزار مسلمین هم مشهود باشد خواهشمند است دستور فرمائید چنانچه این امر خلاف است یا مجاز در هر صورت دستور شرعی آن را ذیلاً مرقوم فرمائید که اهالی وظیفه اسلامی خود را بدانند.

جواب: در قبرستان عمومی که وقف برای دفن اموات مسلمین باشد، کسی حق مزاحمت مسلمین ندارد، مگر آنکه شهرداری محل جهت مصالح عمومی مقرراتی داشته باشد.

دفن میت در زمین های وقفی

716. چند ماه قبل یکی از علما در زمین موقوفه ای با اجازه وقف کنندگان آن دفن شده است و در حال حاضر عدّه ای به این کار اعتراض دارند و ادعا می کنند که دفن در زمین موقوفه جایز نیست، این مسأله چه حکمی دارد؟ و برفرض عدم جواز، آیا اشکال با پرداخت مبلغی به عنوان عوض زمین موقوفه ای که آن عالم در آن دفن شده، برطرف می شود؟

جواب:  اگر دفن میت در زمین موقوفه منافی با جهت وقف نباشد، اشکال ندارد، ولی اگر دفن او منافی با جهت وقف باشد جایز نیست و اگر شخصی در چنین زمین موقوفه ای دفن شود، باید تا بدن او متلاشی نشده نبش قبر شود و در مکان دیگر دفن گردد، مگر آنکه نبش قبر، حرجی بوده و یا موجب اهانت و هتک مؤمن شود و به هر حال، حکم با پرداخت مال یا زمین به عنوان عوض زمین موقوفه بر طرف نمی شود.

717. 22 سال قبل شخصی دارای علم و فضل بوده فوت نموده او را در زمین موقوفه دفن نموده اند، حال بعد از گذشت 22 سال عده ای می گویند: که دفن در زمین موقوفه جایز نبوده لطفاً جواز و عدم جواز دفن مزبور را مشخص فرمایید. آیا در صورت عدم جواز می توان در عوض زمین موقوفه پول پرداخت نمود؟

جواب: در صورتی که دفن میت در زمین موقوفه منافات با جهت وقف موقوفه نداشته اشکال ندارد، ولی اگر دفن میت در زمین موقوفه منافات با جهت وقف داشته باشد جایز نیست، و چنانچه احیاناً میتی را در چنین زمین موقوفه ای دفن کرده باشند، باید جنازه را در صورتی که تا به حال خاک نشده باشد از آنجا نبش و در جای دیگر دفن کنند مگر آنکه نبش قبر حرجی و یا موجب اهانت و هتک مؤمن باشد و در هر صورت با پرداخت پول یا زمین حکم مسأله حل نمی گردد.

718. در کنار مقبره ای که ظرفیت قبرهای آن تکمیل شده، زمینی وجود دارد که توسط دادگاه قضائی از شخص زمین داری مصادره شده و در حال حاضر به شخص دیگری واگذار شده است، آیا استفاده از آن زمین برای دفن اموات با کسب اجازه از صاحب فعلی آن جایز است؟

جواب: اگر صاحب فعلی آن کسی است که مالک شرعی آن محسوب می شود، تصرّف در آن با رضایت و اذن او اشکال ندارد.

719. پدرم زمینی را از برادر مرحومش به ارث برده و در قید حیات بوده که این زمین را وقف دارالقرآن کرده شواهد هم بر این وقف موجود است به دلیل اینکه زمین در جنب امامزاده بوده است متولی و متصدیان امامزاده بر خلاف غبطه وقف قطعه زمین را بابت اموات و قبر بفروش می رسانند، خواهشمند است نظر مبارک را در این خصوص بفرمائید آیا چنین چیزی جائز است؟

جواب: اگر وقف است تغییر آن جایز نیست و امر آن با متولی شرعی آن با مراعات جهت وقف است.

720. زمین موقوفه ای در کنار قبرستانی که برای دفن اموات اهالی کافی نیست، وجود دارد و موقعیت آن برای تبدیل به قبرستان مناسب است، آیا تبدیل آن به قبرستان جایز است؟

جواب: تبدیل زمینی که برای جهتی غیر از دفن اموات وقف شده، به قبرستان به طور رایگان جایز نیست، ولی اگر وقف آن از قبیل وقف منفعت باشد، متولّی شرعی آن می تواند در صورتی که به مصلحت و نفع وقف بداند آن را برای دفن اموات اجاره دهد.

نبش قبر مسلمان

721. آیا این درست است که از یک قبر بعد از گذشت چند سال می توان مجدداً استفاده کرد؟ لطف کنید مدت سال را ذکر کنید.

جواب: نبش قبر مسلمان جائز نیست مگر اینکه علم داشته باشیم که جسد از بین رفته و خاک شده باشد و سال معتبر نیست.

722. قبرستان کهنه شده به واسطه کمی زمین آن قبرستان را می کنند استخوان کهنه پیدا می شود گوشت و پوست یا مو در آنجا نیست استخوان خشک و خالی است اگر دست بزنی خاک می شود آیا دفن اموات جدید در آن محل جایز است؟

جواب: اگر علم داشته باشند هیچ اثری از میت قبل در قبر نمانده باشد و بدن او خاک شده باشد نبش قبر و دفن میت جدید در آن مانعی ندارد.

انتقال قبر بدون نبش قبر

723. پیکر مطهر شهیدی به عنوان شهید گمنام در سال های گذشته در یکی از شهرهای مرزی کشور مدفون گردیده است اکنون پس از گذشت 20 سال مشخص گردیده که شهید متعلق به خانواده محترمی است که مصراً تقاضای انتقال پیکر مطهر شهید به گلزار شهدای این شهر را دارند مقتضی است نظر معظم له در خصوص انتقال پیکر شهید و یا انتقال قبر بگونه ای که نبش قبر بر آن صدق ننماید امر به ابلاغ فرمائید.

جواب: در فرض مرقوم نبش قبر جایز نیست و نقل اگر بدون نبش قبر محقق شود اشکال ندارد.

خاک برداری از  قبرستان

724. عده ای از اهالی یک روستا محلی را جهت قبرستان عمومی وقف نموده اند و قبرستان محل منحصر به همان است.در این صورت آیا جائز است که از گوشه و کنار همان زمین های وقفی که فعلاً دفن اموات با آن نقطه نرسیده خاکبرداری نموده و به جای دیگر مانند جاده سازی و غیره مصرف نمایند (به ادعای اینکه خاک آنجا با شن مخلوط است و جهت راه سازی خوب است) در صورتی که این کار موجب تغییر یافتن زمین وقفی از صورت اصلی بوده و بسیار ناهموار و نامرغوب شده و هموار نمودن آن هزینه زیادی خواهد داشت به علاوه واقفین زمین هم هیچ وقت به این عمل راضی نخواهند بود.

جواب: با فرض اینکه واقفین مالک زمین بوده و آن را وقف کرده اند تصرف مزبور جایز نیست، و موجب ضمان است.

احداث ضریح و بقعه برای امام زادگان

725. برای شخصی که حدود چهارصد سال قبل فوت کرده و مدفن وی معلوم نیست بنا به خواب دیدن یک تکه استخوان برایش قبر و ضریح ایجاد نموده اند لذا نظر مبارک را در این خصوص عنایت فرمائید.

جواب: بدون اطلاع از خصوصیات و محل و عقیده مردم نظری نمی شود اظهار کرد.

726. بقعه ای به نام امامزاده عباس مورد توجه و احترام خاص اهالی می باشد ولی فاقد بقعه و بارگاه است و اهالی بر این عقیده اند قبر امامزاده زیر درخت آزاد قرار دارد و به همین جهت دور درخت را با نرده های چوبی محصور و با نصب صندوق نذور مورد زیارت حاجتمندان می باشد.اخیراً هیئت امناء آستانه با توصیه اداره اوقاف قصد قطع درخت مورد نظر و احداث بقعه و بارگاه در همان مکان را دارند. لذا استدعا دارد نظر شرعی حضرتعالی را در خصوص مورد به ویژه قطع نمودن درخت خشکیده مرقوم فرمایند.

جواب: احداث بقعه و قطع درخت مانع ندارد.