Yetmiş altıncı dərs: Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin

mənası, vacibliyi və şərtləri

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin mənası

“Əmr bil-məruf” insanları yaxşı işlərə çağırmaq və “nəhy ənil-munkər” insanları pis işlərdən çəkindirmək deməkdir.

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin vacibliyi

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər İslam dininin çox mühüm vacib əməllərindəndir. Bu vacib əməli tərk edənlər və ya ona əhəmiyyət verməyənlər günahkardırlar və onları ağır və böyük cəza gözləyir. Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin vacibliyini İslam fəqihləri yekdilliklə qəbul edirlər və bu əməlin vacibliyi İslam dinin zəruri əsaslarındandır.

Diqqət:

• Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər İslam dininin göstərişlərini qorumaq və cəmiyyətin sağlamlığını təmin etmək üçün müəyyən şərtlər çərçivəsində ümumi bir şəri vəzifədir. İslama zidd əməlləri yerinə yetirən şəxsin və ya bir qrup insanın İslama qarşı bədbin olacaqlarını düşünərək əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkəri tərk etmək yolverilməzdir.

• Qanun pozuntusundan, məsələn, beytul-malın (ümumi əmlakın) mənimsənməsindən xəbər tutan şəxslər nəhy ənil-munkərin şərtlərinə və qaydalarına riayət edərək nəhy ənil-munkər etməlidirlər. Hər hansı bir iş üçün, hətta fəsadın qarşısını almaq məqsədilə olsa belə, rüşvət və bu kimi qeyri-qanuni işlərə əl atmaq olmaz. Bəli, əgər əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtləri mövcud olmazsa, bu şəxslərin üzərinə heç bir şəri vəzifə düşmür. Məsələn, əgər bu dini göstərişə əməl etdikləri təqdirdə yuxarı vəzifədə olan məsullar tərəfindən incidiləcəklərindən və ziyan görəcəklərindən qorxsalar, şəri vəzifə onların üzərindən götürülür. Əlbəttə, bu hökm İslam hökuməti olmayan bir şəraitdə qüvvədədir. Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərə böyük əhəmiyyət verən İslam hökumətində qanun pozuntusundan xəbər tutan, lakin özü birbaşa əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər edə bilməyən şəxslər hökumətin aidiyyatı qurumlarını məlumatlandırmalı və bu qurumlar da məsələni araşdırıb lazımi ölçülər götürməlidirlər.

• Pis əməllər elə pis olduğuna görə onlar arasında fərq qoyulmur. Amma bəzi pis əməllərin daha pis olduğu görünür. Hər bir halda nəhy ənil-munkərin şərtləri mövcud olduğu zaman bu şəri vəzifəni yerinə yetirmək vacib olur və onu tərk etməyə icazə verilmir. Bu hökm baxımından pis əməllər və məkanlar (məsələn, universitet mühiti, ictimai məkanlar və s.) arasında fərq qoyulmur.

• Müəssisə rəhbərlikləri İslam ölkəsinin bəzi müəssisələrində işləyən xarici mütəxəssislərə aşkarda içki içməməyi, haram ət yeməməyi və bu kimi işləri yerinə yetirməməyi tapşırmalıdırlar. Onlara iffətə zidd olan işlər görmələrinə heç bir vəchlə icazə verilməməlidir. Hər bir halda müəssisə rəhbərlikləri bunun üçün müəyyən tədbirlər görməlidirlər.

• Qızların və oğlanların birgə təhsil aldıqları universitetlərdə təhsil alan mömin gənclər universitet mühitində İslama zidd əməllərin yerinə yetirildiyini müşahidə etdikləri zaman həm özləri bu əməllərdən uzaq olmalı, həm də imkan daxilində və şərtlər çərçivəsində əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər etməlidirlər.

• Hicaba kamil şəkildə riayət etməyən xanımlara əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər etməyin şərti onlara reybə[1] ilə baxılması deyildir. Bəli, hər bir mükəlləf, xüsusilə də nəhy ənil-munkər etdiyi zaman haramdan çəkinməlidir.

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin hamıya aid olan şəri vəzifə olması

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər şəri vəzifəsi cəmiyyətin xüsusi bir təbəqəsinə aid deyildir, əksinə, cəmiyyətin hər bir təbəqəsinə aiddir. Hətta qadın öz ərinin və ya övlad öz ata-anasının hansısa vacib bir əməli tərk etdiyini və ya haram bir əməli yerinə yetirdiyini gördükdə, əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtləri mövcud olduğu təqdirdə, bu şəri vəzifəni yerinə yetirməlidir.

Diqqət:

• Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin məqamı və şərtləri mövcud olduğu zaman bütün mükəlləflər bu vacib şəri vəzifəni yerinə yetirməlidirlər. Mükəlləfin müxtəlif vəziyyətləri, məsələn, evli və ya subay olması burada rol oynamır. Subaylıq bu şəri vəzifəni mükəlləfin üzərindən götürmür.

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtləri

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtləri aşağıdakılardır:

1- Yaxşı və pis işləri tanımaq;

2- Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin təsir qoyacağını ehtimal etmək;

3- Günahın təkrar-təkrar yerinə yetirilməsi;

4- Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin fəsadının olmaması.

1- Yaxşı və pis işləri tanımaq

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin birinci şərti yaxşı və pis işləri tanımaqdır. Yəni yaxşı işlərə çağıran və pis işlərdən çəkindirən şəxs yaxşı və pis işləri tanımalıdır. Əks təqdirdə, bu şəri vəzifəni yerinə yetirmək onun üzərinə düşmür. Hətta o, bu işi görməməlidir, çünki pis bir işə əmr və ya yaxşı bir işi nəhy[2] edə bilər. Beləliklə, qarşı tərəfin əməlinin haram olub-olmadığını bilmədikdə (məsələn, onun qulaq asdığı musiqinin haram, yoxsa halal olduğunu bilmədikdə), nəyh ənil-munkər etmək, yəni onu bu əməlindən çəkindirmək vacib deyildir, hətta bu işi görməyə icazə verilmir.

2- Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin təsir qoyacağını ehtimal etmək

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin ikinci şərti onun təsir qoyacağını ehtimal etməkdir. Yəni yaxşı işlərə çağıran və pis işlərdən çəkindirən şəxs ehtimal etməlidir ki, onun bu işi, hətta indi də olmasa, gələcəkdə öz nəticəsini verəcəkdir.

Diqqət:

• Əgər müəssisə və idarə rəhbərliyi üçün sübuta yetsə ki, bəzi işçilər namaza qarşı səhlənkarlıq göstərir və ya namaz qılmırlar, onlara öyüd-nəsihət vermək nəticəsiz olduğu təqdirdə, əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtlərinə riayət edərək bu işi (yəni yaxşı işlərə çağırmaq və pis işlərdən çəkindirməyi) davamlı şəkildə yerinə yetirməlidirlər. Əgər əmr bil-məruf da nəticə verməzsə, qanun bu kimi fərdlərin müəyyən iş məziyyətlərindən məhrum edilməsinə yol verdiyi təqdirdə, bu qanun onlar barəsində tətbiq edilməli və bu məhrumiyyətin onların namaz kimi İlahi göstərişə qarşı laqeydliklərinə görə olduğu bildirilməlidir.

3- Günahın təkrar-təkrar yerinə yetirilməsi

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin üçüncü şərti günahın təkrar-təkrar yerinə yetirilməsidir. Yəni günahkar şəxs hansısa bir günahı təkrar-təkrar yerinə yetirir. Amma əgər bilsək ki, əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər etmədən onun özü günahdan əl çəkəcəkdir, yəni yaxşı əməli yerinə yetirəcək və ya pis əməli tərk edəcəkdir, bu halda əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər etmək vacib deyildir.

4- Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin fəsadının olmaması

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin dördüncü şərti bu işin fəsadla nəticələnməməsidir. Beləliklə, əgər əmr və nəyh etmək bu işi yerinə yetirən şəxsin və ya başqa bir müsəlmanın canına, malına və heysiyyətinə ziyan dəyməklə nəticələnəcəkdirsə, əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər etmək vacib olmur. Əlbəttə, mükəlləf işin əhəmiyyətini nəzərə almalıdır, yəni əmr və nəyh etməyin ziyanı ilə bu işi etməməyin ziyanını müqayisə etməli, daha sonra mühüm olanı yerinə yetirməlidir.

Diqqət:

• Əgər bir şəxs ictimai mövqeyi olan nüfuzlu bir şəxsə əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər edəcəyi təqdirdə onun tərəfindən ziyan görəcəyindən qorxsa, bu işi görməsi vacib olmur, amma bu şərtlə ki, onun qorxusunun məntiqi əsası olmalıdır. Amma günah edən bir şəxsin ictimai mövqeyini və ya onun tərəfindən kiçik bir ziyanın dəyəcəyini nəzərə alıb mömin qardaşa öyüd-nəsihət verməmək yaxşı iş deyildir. Hər halda, “mühüm və daha mühüm” prinsipinə riayət olunmalıdır.

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtləri barədə bir neçə məsələ:

• Yuxarıda qeyd olunan dörd şərtin hamısı eyni zamanda mövcud olduqda əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər etmək vacib olur. Beləliklə, bu şərtlərdən biri mövcud olmadıqda, məsələn, əmr və nəhy fəsadla nəticələnəcəyi təqdirdə, bu işi yerinə yetirmək vacib olmur, baxmayaraq ki, digər şərtlər mövcuddur.

• Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərdə şərt deyildir ki, yaxşı işə dəvət edən şəxs həmin yaxşı işi yerinə yetirməli və ya pis işdən çəkindirən şəxs həmin pis işi yerinə yetirməməlidir. Başqa sözlə desək, günahkar şəxsə də əmr və nəhy etmək vacibdir. Belə şəxs özü günahkar olduğunu əsas götürüb, bu şəri vəzifəni tərk edə bilməz. (Dini mənbələrdə rast gəlirik ki, başqalarını yaxşı işə dəvət edib özü onu yerinə yetirməyən, həmçinin başqalarını pis işdən çəkindirib özü bu pis əməlin sahibi olan şəxslər məzəmmət olunurlar. Bilməlisiniz ki, belə şəxslər əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər etdikləri üçün deyil, şəri vəzifələrinə və dini göstərişlərə əməl etmədikləri üçün məzəmmət olunurlar.)

• Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərdə şərt deyildir ki, əmr və nəhy etmək günah edən şəxsin heysiyyətinə xələl gətirməməli və onu hörmətdən salmamalıdır. Beləliklə, əgər əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtlərinə və qaydalarına riayət olunarsa, bu iş günahkarın heysiyyətinə xələl gətirsə və onun hörmətini azaltsa belə, onu yerinə yetirməyin maneəsi yoxdur.

Suallar:

1- Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin mənası və hökmü nədir?

2- Əgər müəssisə və idarə işçiləri yuxarı vəzifəli məsulların idarə və ya şəriət qanunlarını pozduqlarını müşahidə etsələr, onların vəzifəsi nədir?

3- Əgər universitet mühitində vacib bir əməl tərk olunursa və günah edilirsə, əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtləri mövcud olduğu təqdirdə subay bir tələbənin üzərindən (subay olduğuna görə) əmr və nəhy etmək vəzifəsi götürülürmü?

4- Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtlərini açıqlayın.

5- Əgər qarşı tərəfin əməlinin haram olub-olmadığını bilmiriksə, nəhy ənil-munkər etməliyikmi?

6- Əgər əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər günahkarın heysiyyətinə xələl gətirərsə və onu hörmətdən salarsa, bunun hökmü nədir?

Yetmiş yeddinci dərs: Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin mərhələləri

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin mərhələləri

Əmr bil-məruf və nəhy ənil munkərin mərhələləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1- Qəlb mərhələsi;

2- Dil (söz) mərhələsi;

3- Əməl mərhələsi.

Diqqət:

• Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin mərhələlərinə riayət etmək vacibdir, yəni aşağı mərhələ ilə arzuolunan məqsəd həyata keçərsə, yuxarı mərhələyə keçmək olmaz.

1- Qəlb mərhələsi

1. Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin birinci mərhələsi “qəlb mərhələsi”dir, yəni qəlb ilə əmr və nəhy etməkdir. Belə ki, insan qarşı tərəfin yerinə yetirdiyi pis işə qarşı qəlbindəki ikrahı aşkar edir və bu yolla yaxşı işi tərk edən şəxsi bu işi yerinə yetirməyə və ya pis işi yerinə yetirən şəxsi bu işi tərk etməyə sövq edir.

2. Qəlb ilə əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər etməyin özünəxas dərəcələri vardır. Belə ki, əgər aşağı dərəcə ilə arzuolunan məqsəd həyata keçərsə, yuxarı dərəcəyə keçmək olmaz. Bu dərəcələr şiddətli və zəif olmaq baxımından, habelə növlərinə görə saysızdır. Məsələn, təbəssümlə davranmaq, baxışları yayındırmaq, insanın gözünün içinə baxmaq, əli əlin üstünə vurmaq, dodaqları dişləmək, əli və ya başı yelləmək, salam verməmək, üz çevirmək, arxa çevirmək, söhbəti kəsmək, küsmək və əlaqəni kəsmək.

2- Dil mərhələsi

1. Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin ikinci mərhələsi “dil mərhələsi”dir. Belə ki, insan günah edən şəxsə pis işdən əl çəkməsini və ya yaxşı əməli yerinə yetirməsini söyləyir.

2. Dil ilə əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər etməyin də özünəxas dərəcələri vardır. Əgər aşağı dərəcə ilə, başqa sözlə, daha yumşaq danışıqla arzuolunan məqsəd həyata keçərsə, yuxarı dərəcələrə keçmək olmaz. Bu dərəcələr şiddətli və zəif olmaq baxımından, habelə növlərinə görə saysızdır. Məsələn, maarifləndirmək, xatırlatmaq, öyüd-nəsihət vermək, yerinə yetirilən əməlin xeyir və ziyanını sadalamaq, fikir mübadiləsi aparmaq, dəlil-sübutla danışmaq, tünd danışmaq, hədə-qorxu gəlmək.

3- Əməl mərhələsi

1. Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin üçüncü mərhələsi “əməl mərhələsi”dir, yəni güc tətbiq etməklə günahkarı pis işlərdən əl çəkməyə və yaxşı işləri yerinə yetirməyə vadar etməkdir.

2. Bu mərhələnin də özünəxas dərəcələri vardır və aşağı dərəcə ilə arzuolunan məqsəd həyata keçdiyi təqdirdə, yuxarı dərəcəyə keçmək olmaz. Bu dərəcələr şiddətli və zəif olmaq baxımından, habelə növlərinə görə saysızdır. Məsələn, günah edən şəxsin qabağını kəsmək, günah vasitələrini onun əlindən çıxartmaq, onu geri oturtmaq, həbs etmək, həyatı onun üçün çətinləşdirmək, döymək, incitmək, yaralamaq, bədən üzvünü sındırmaq, şikəst etmək, öldürmək.

Diqqət:

• Nəzərə alsaq ki, İslam hökumətində əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin “əməl mərhələsi”ni Hüquq-Mühafizə Orqanlarına həvalə etmək mümkündür, xüsusilə də günahın qarşısının alınması üçün əmlakı müsadirə etmək, cəza kəsmək, həbs etmək və bu kimi güc tətbiq etməkdən başqa bir çıxış yolu qalmadığı hallarda mükəlləflər əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin qəlb və dil mərhələləri ilə kifayətlənməlidirlər. Güc tətbiq etməyə ehtiyac olduğu hallarda Hüquq-Mühafizə Orqanlarının aidiyyatı qurumlarına məlumat verməlidirlər. Lakin İslam hökumətinin iqtidarda olmadığı zaman və məkanlarda mükəlləf əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtləri mövcud olduğu təqdirdə, arzuolunan məqsədə çatanadək onun bütün mərhələlərini ardıcıllıqla yerinə yetirməlidir.

• Qeyd olundu ki, İslam hökumətində mükəlləflərin vəzifəsi əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin qəlb və dil mərhələləri ilə kifayətlənmək, əməl mərhələsini isə Hüquq-Mühafizə Orqanlarına həvalə etməkdir. Bu, fiqhi fətvadır (dövlət tərəfindən qəbul edilən qərar deyildir).

Əmr bil-məruf və nəhy ənil munkərin mərhələləri barədə bir neçə məsələ:

• Müsəlmanın salamının cavabını vermək şəri baxımdan vacibdir. Amma əgər haram iş görən şəxsi pis işdən çəkindirmək məqsədilə onun salamının cavabını verməmək ürfə görə pis işdən çəkindirmək hesab olunarsa, bu işi görməyə icazə verilir.

• Fəsadın qarşısını almaq vəzifəsini daşıyan dövlət məmurları əgər öz vəzifələrini yerinə yetirməkdə səhlənkarlıq göstərsələr, kənar şəxslərin Hüquq-Mühafizə Orqanlarının işlərinə müdaxilə etmələrinə icazə verilmir. Lakin əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtlərinə və hüdudlarına riayət edərək camaatın bu şəri vəzifəni yerinə yetirməsinin maneəsi yoxdur.

• Sürücünün nəqliyyat vasitəsində haram musiqilər səsləndirdiyini görən şəxs nəhy ənil-munkərin şərtləri mövcud olduğu təqdirdə, sürücünü bu işdən çəkindirməlidir. Lakin bu şəxsə nəhy ənil-munkərin dil mərhələsindən yuxarı mərhələyə qalxmaq vacib deyildir. Əgər onun sözü təsir etməzsə, haram musiqiyə qulaq asmamağa cəhd göstərməlidir. Haram musiqini qeyri-ixtiyari şəkildə eşitdiyi halda isə onun üzərinə heç bir vəzifə düşmür.

• Əgər xəstəxanada işləyən şəfqət bacısı bəzi xəstələrin haram musiqilər dinlədiklərini görərsə, öyüd-nəsihət vermək nəticəsiz qaldığı təqdirdə, haramın qarşısını almaqdan ötrü kasetlərdəki haram musiqiləri poza bilər. Lakin bunun üçün onun sahibindən və ya şəri-hakimdən icazə almalıdır.

• Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər məqsədilə başqalarının evinə daxil olmağa icazə verilmir. Beləliklə, əgər hansısa bir evdən haram musiqi sədaları ətrafa yayılarsa və möminləri narahat edərsə, bu evə daxil olmaq olmaz. (Bu kimi hallarda əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtlərinə, eləcə də qəlb və dil mərhələlərinə riayət edərək əmr və nəhy etmək lazımdır. Bu, nəticə vermədiyi təqdirdə Hüquq-Mühafizə Orqanlarına məlumat vermək lazımdır.)

• Əgər qohumlardan biri təkrar-təkrar günah edərsə və İlahi göstərişə əhəmiyyət verməzsə, insan buna öz narazılığını bildirməli və ona dostcasına öyüd-nəsihət verməlidir, lakin qohumu ilə əlaqəni kəsməsinə icazə verilmir. Bəli, əgər o, ehtimal etsə ki, qohumu ilə müvəqqəti olaraq əlaqəni kəsmək onun günahdan çəkinməsinə səbəb olacaqdır, bu işi əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər ünvanında etməsi vacibdir.

Diqqət:

• Hər bir mükəlləf səhvə yol verməməkdən ötrü əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtlərini və mərhələlərini, eləcə də bu İlahi əmrin vacib olduğu və vacib olmadığı halları öyrənməlidir.

Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin müxtəlif məsələləri:

1. Keçmişdə haram iş görən, məsələn, şərab içən bir şəxslə ünsiyyət qurmaq üçün onun hazırkı vəziyyəti meyar götürülür. Belə ki, əgər o, tövbə edibsə, onunla başqa möminlərdən biri kimi ünsiyyət qurmaq olar. Amma hal-hazırda haram iş görən şəxsə gəlincə, onu pis işdən çəkindirmək lazımdır. Belə ki, əgər onu haramdan çəkindirmək üçün ondan uzaqlaşmaq və onunla əlaqəni kəsməkdən başqa yol yoxdursa, nəhy ənil-munkər məqsədilə onunla əlaqəni kəsmək vacibdir.

2. Qızılı işləməsi olan geyimlər geyinmək və qızıl zinət əşyalarından istifadə etmək kişilərə birmənalı olaraq haramdır. Modelinə, rənginə və s. keyfiyyətlərinə görə ürfdə (yəni camaatın nəzərində) qeyri-müsəlmanların mədəniyyətini təqlid etmək və yaymaq hesab olunan geyimləri geyinməyə icazə verilmir. Həmçinin İslam və müsəlmanların düşmənlərinin mədəniyyətini təqlid etmək hesab olunan zinət əşyalarından istifadə etməyə icazə verilmir. Bunu müşahidə edən şəxslər yad mədəniyyətin basqısının təsiri altına düşən şəxslərə dildə nəhy ənil-munkər etməlidirlər.

3. Namaz qılmayan bir şəxslə söhbət etmək və ünsiyyətdə olmaq məcburiyyətində olan, bəzən də bu şəxsə kömək göstərən bir şəxsin üzərinə düşən şəri vəzifə əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin şərtləri mövcud olduğu təqdirdə, davamlı olaraq əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkər etməkdir. Onun bundan qeyri bir vəzifəsi yoxdur. Əgər kömək etmək və ünsiyyətdə olmaq onun namaza qarşı laqeydliyinin artmasına səbəb olmazsa, onunla ünsiyyətdə olmağın maneəsi yoxdur.

4. Əgər qadının əri dini göstərişlərə əhəmiyyət vermirsə, məsələn, namaz qılmırsa, o, ərinin islah olunması üçün mümkün olan hər şəraiti yaratmalı, ərinə qarşı sərt davranışlardan çəkinməlidir. Bilməlidir ki, dini məclislərdə iştirak etməyin, dindar ailələrlə get-gəl etməyin onun islahında böyük təsirləri vardır.

5. Müəyyən hadisələrə əsaslanıb həyat yoldaşının gizlində namusa zidd hərəkətlər etdiyini düşünən müsəlman bir kişi bədgümandan və zənnə qapılmaqdan çəkinməlidir. Haram işin yerinə yetirildiyi aydınlaşdığı təqdirdə, qadını xatırlatma, öyüd-nəsihət və nəhy ənil-munkər yolu ilə bu işdən çəkindirmək vacibdir. Nəhy ənil-munkər nəticə vermədiyi təqdirdə, kişi tutarlı dəlillərlə məhkəməyə şikayətlə müraciət edə bilər.

6. Əgər böyük və tanınmış bir alim üçün sübuta yetsə ki, zalımlarla və zalım hökmdarlarla ünsiyyətdə olmaq onların zülmdən çəkinmələrinə səbəb olacaq və bu ünsiyyət nəhy ənil-munkər rolu oynayacaqdır, yaxud mühüm bir məsələ zalımın yanında müzakirə olunub öz həllini tapacaqdır, bu halda zalımla əlaqə saxlamağın maneəsi yoxdur.

Suallar:

1- Əmr bil-məruf və nəhy ənil-munkərin mərhələlərini sadalayın.

2- Haram iş görən şəxsin salamına cavab verməmək olarmı?

3- Əgər fəsadın qarşısını almaq vəzifəsini daşıyan dövlət məmurları öz vəzifələrini yerinə yetirməkdə səhlənkarlıq göstərsələr, kənar şəxslərin onların işlərinə müdaxilə etmələrinə icazə verilirmi?

4- Əgər qohumlardan biri təkrar-təkrar günah edərsə və İlahi göstərişə əhəmiyyət verməzsə, insanın üzərinə düşən vəzifə nədir?

5- Keçmişdə haram iş görən, məsələn, şərab içən bir şəxslə necə rəftar etmək lazımdır?

6- Əgər qadının əri dini göstərişlərə əhəmiyyət vermirsə, o cümlədən namaz qılmırsa, bu qadın nə etməlidir?