Məsələ 79. Naib şəxs aşağıdakı şərtlərə malik olmalıdır:
1- Ehtiyat-vacibə görə, həddi-büluğa çatan şəxs olmalıdır. Deməli, həddi-büluğa çatmayan şəxsin həcc üçün naibliyi “həccətul-islam”, ümumiyyətlə, vacib həcc üçün kifayət etmir.
2- Ağıllı şəxs olmalıdır. Deməli, dəli şəxsin – dəliliyi istər daimi olsun, istərsə də dövri olsun – dəli vəziyyətində yerinə yetirdiyi əməllər düzgün deyildir.
3- İmanlı şəxs olmalıdır (yəni on iki imam şiəsi olmalıdır). Ehtiyat-vacibə görə, qeyri-möminin naibliyi kifayət etmir.
4- Həccin hökmlərini və əməllərini bilən bir şəxs olmalıdır. Belə ki, həccin əməllərini – hətta əməl zamanı başqalarının yönəltməsi ilə olsa belə – düzgün yerinə yetirməlidir.
5- Həcci yerinə yetirdiyi ildə naib şəxsin boynuna vacib həcc gəlməməlidir. Amma əgər o, həccin ona vacib olmasından xəbərsiz olsa, onun niyabi-həccinin düzgün olması uzaq ehtimal deyildir.
6- Naib şəxs həccin bəzi əməllərini tərk etməkdə üzrlü olmamalıdır. Bu şərtin izahı və ona aid hökmlər sonrakı məsələlərdə[1] açıqlanacaqdır.
Məsələ 80. Niyabi həcc ilə kifayətlənmək üçün “naib şəxs”in həcci “naibliyi edilən şəxs”in əvəzindən yerinə yetirdiyinə əminlik hasil olmalıdır. Amma “naib şəxs”in həcci yerinə yetirdiyi dəqiqləşdikdən sonra onun həcci düzgün yerinə yetirdiyinə dair əminlik əldə etmək lazım deyildir. Əksinə, onun əməlinin düzgün olduğunu qəbul etmək lazımdır.
Məsələ 81. Naibliyi edilən şəxs aşağıdakı şərtlərə malik olmalıdır:
1- Müsəlman şəxs olmalıdır. Deməli, kafirin əvəzindən niyabi-həcc yerinə yetirmək düzgün deyildir.
2- Vacib həcdə “naibliyi edilən şəxs”in vəfat etmiş olması şərtdir. Yaxud əgər həyatdadırsa, qocalığa və ya xəstəliyə görə həcci özü yerinə yetirə bilməyən bir şəxs olmalıdır. Yaxud da həccə getmək onun üçün olduqca çətin və əziyyətli olmalı, digər tərəfdən də heç bir əziyyət çəkmədən, hətta sonrakı illərdə olsa belə, həcci yerinə yetirə biləcəyinə ümidi olmamalıdır. Amma müstəhəb həcdə başqasının əvəzinə niyabi-həcci yerinə yetirmək birmənalı olaraq icazəlidir.
Məsələ 82. “Naibliyi edilən şəxs” barəsində ağıllı olmaq və həddi-büluğa çatmaq şərt deyildir.
Məsələ 83. Naib şəxs ilə naibliyi edilən şəxsin eyni cinsin nümayəndəsi olması şərt deyildir. Deməli, qadın kişi üçün və kişi də qadın üçün naib ola bilər.
Məsələ 84. “Sərurə şəxs” (yəni indiyədək həcc yerinə yetirməyən və ilk dəfə həcci yerinə yetirən şəxs) həm “sərurə şəxs”ə, həm də “qeyri-sərurə şəxs”ə naib ola bilər. Burada naib şəxsin və ya naibliyi edilən şəxsin kişi, yaxud qadın olmasının fərqi yoxdur.
Məsələ 85. Niyabi-həcdə “naib şəxs”in naiblik niyyəti etməsi və “naibliyi edilən şəxs”in, hətta ümumi şəkildə olsa belə, təyin edilməsi şərtdir. Amma “naib şəxs”in “naibliyi edilən şəxs”in adını çəkməsi vacib deyildir.
Məsələ 86. Vaxtın azlığına görə şəri vəzifəsi “təməttu həcci”ndən “ifrad həcci”nə keçmək olan şəxsi əcir tutmaq düzgün deyildir. Amma vaxtın geniş olduğu dönəmdə naib şəxs əcir tutulsa, amma sonra təsadüfən vaxt onun üçün daralsa, o, “təməttu həcci”ndən “ifrad həcci”nə keçməlidir. Onun əməli “naibliyi edilən şəxs”in təməttu həcci üçün kifayət edir və ücrət almaq onun haqqıdır.
Məsələ 87. Əgər naib şəxs ehram bağladıqdan və hərəmə daxil olduqdan sonra vəfat etsə, “naibliyi edilən şəxs”in boynundan şəri vəzifənin götürülməsi məqsədilə naib tutulduğu təqdirdə – ümumiyyətlə, əcirlik müqaviləsində elə bu məqsəd nəzərdə tutulur – əcir şəxs ücrətin hamısını almaq haqqına malik olacaqdır. Bu zəhmət haqqı onun varislərinə verilməlidir.
Məsələ 88. Əgər bir şəxs müəyyən məbləğ zəhmət haqqı qarşılığında həcci yerinə yetirmək üçün əcir olsa və bu məbləğ onun xərclərindən az olsa, əcir tutan şəxsin bu xərcləri tamamlaması (yəni çatışmayan məbləği də verməsi) vacib deyildir. Digər tərəfdən, əgər əcir şəxsə verilən məbləğdən artıq qalarsa, əcir tutan şəxsin artıq qalan bu məbləği ondan geri almağa haqqı yoxdur.
Məsələ 89. “Naib şəxs”in yerinə yetirdiyi həccin “naibliyi edilən şəxs” üçün kifayət etmədiyi vurğulanan hallarda, əgər naib şəxs həmin il həcci yerinə yetirmək üçün əcir tutulubsa, o, aldığı zəhmət haqqını əcir tutan şəxsə geri qaytarmalıdır. Əks halda, sonrakı illərdə “naibliyi edilən şəxs” tərəfindən həcci yerinə yetirməlidir.
Məsələ 90. Əgər bir şəxs həccin bəzi əməllərini yerinə yetirməkdə üzrlüdürsə, niyabi-həcc üçün əcir ola bilməz. Üzrlü şəxs o şəxsdir ki, həccin “ixtiyari əməlləri”ni yerinə yetirə bilmir, məsələn, “təlbiyə”ni (“Ləbbeyk”i) düzgün şəkildə deyə bilmir və təvaf namazını düzgün şəkildə qıla bilmir, təvafda və səydə öz ayağı ilə yol gedə bilmir, sütuna öz əli ilə daş ata bilmir, təyin edilən vaxtda Ərəfat və Məş`ərdə vuquf edə bilmir, Minada gecələyə bilmir. Yəni onun durumu həccin bəzi əməllərinin yerinə yetirilməməsi ilə nəticələnir. Amma əgər bir şəxsin durumu həccin bəzi əməllərinin yerinə yetirilməməsi ilə nəticələnməzsə və o, yalnız ehramın bəzi haram işlərini görməkdə üzrlü olarsa, niyabi-həcc üçün əcir olması düzgündür.
Məsələ 91. Əgər naib şəxs niyabi-həcc əsnasında üzrlü vəziyyətə düşərsə, onun durumu həccin bəzi əməllərinin yerinə yetirilməməsi ilə nəticələndiyi təqdirdə, əcirlik müqaviləsinin pozulması uzaq ehtimal deyildir. Ehtiyata görə, “naibliyi edilən şəxs” üçün yenidən həcc yerinə yetirilməli və zəhmət haqqı barəsində “naib şəxs” ilə “naibliyi edilən şəxs” arasında razılaşma əldə edilməlidir.
Məsələ 92. Məş`ərul-həramda “ixtiyari-vuquf”u yerinə yetirməkdə üzrlü olan şəxsin naibliyi düzgün deyildir. Əgər belə bir şəxs naib olsa, ücrət almağa haqqı yoxdur. Məsələn, zəif insanlara yoldaşlıq etməli olan və ya dəstə üçün bəzi işləri görməkdən ötrü şəri sübh daxil olmamışdan qabaq Məş`ərdən Minaya getməli olan dəstə xidmətçisini nümunə göstərmək olar. Əgər belə bir şəxs niyabi-həcc üçün əcir olsa, Məş`ərul-həramda “ixtiyari-vuquf”u və həcci yerinə yetirməlidir.
Məsələ 93. Üzrlü olan naibin həccinin kifayət etməməsi məsələsində naibin əcir olması, yaxud da zəhmət haqqı almadan və təmənnasız naib olması arasında fərq yoxdur. Həmçinin naib şəxsin və ya naib tutan şəxsin üzrdən məlumatsız olması arasında fərq yoxdur. Eləcə də naib şəxs və ya naib tutan şəxsin mövcud üzr ilə naibliyin düzgün olmadığını bilməmələri arasında fərq yoxdur. Məsələn, naib şəxs bilmir ki, Məş`ərul-həramda “iztirari-vuquf” ilə kifayətlənə bilməz.
Məsələ 94. İstər təqlid əsasında olsun, istərsə də ictihad əsasında olsun, naib şəxs öz vəzifəsinə əməl etməlidir.
Məsələ 95. Əgər naib şəxs ehram bağladıqdan və hərəmə daxil olduqdan sonra vəfat etsə, bu miqdar əməl “naibliyi edilən şəxs” üçün həccin yerinə yetirilməsi baxımından kifayət edir. Amma əgər ehram bağladıqdan sonra, lakin hərəmə daxil olmamışdan qabaq vəfat etsə, ehtiyat-vacibə görə, onun əməli kifayət etmir. Bu hökm baxımından onun naibliyinin pulsuz olması, yaxud da zəhmət haqqı qarşılığında olmasının fərqi yoxdur. Həmçinin həccətul-islam, yaxud da başqa bir vacib həcc üçün naiblik etməsinin fərqi yoxdur.
Məsələ 96. Başqasının naibi olaraq həccə gedən şəxs əgər özü həccətul-islam yerinə yetirməyibsə, ehtiyat-müstəhəbə görə, həcc əməllərindən sonra Məkkədə olduğu müddətdə mümkün olduğu təqdirdə, özü üçün “mufrədə umrə” yerinə yetirsin.
Məsələ 97. Naib şəxs naibliyi yerinə yetirdikdən sonra özü və ya başqası üçün təvaf edə, yaxud mufrədə umrə yerinə yetirə bilər.
Məsələ 98. “İman” (yəni şiə olmaq) ümumi naiblikdə ehtiyat-vacibə əsasən şərt olduğu kimi, naibliyə icazə verilən digər əməllərdə, məsələn, təvaf etmək, daş atmaq və qurban kəsməkdə də, ehtiyat-vacibə əsasən şərtdir.
Məsələ 99. “Naib şəxs” həcc əməllərini “naibliyi edilən şəxs” tərəfindən yerinə yetirdiyini niyyət etməlidir. Həmçinin “naibliyi edilən şəxs” tərəfindən “Nisa təvafı”nı yerinə yetirməlidir.
