1- تعریف  وشرایط متولی و ناظر

تعریف متولی                                                                                                                                                        

147. تولیت یعنی چه و متولی چه وظائفی و چه اختیاراتی نسبت به موقوفه دارد؟

جواب: کسی که شرعاً متصدی اداره وقف و امور مربوطه به آن است متولی وقف است و باید بامراعات مصلحت وقف و جهت وقف امور موقوفه را اداره کند.

 تعریف متولی منصوب (منصوص)                                                                                                           

148. متولّی منصوب از طرف واقف و غیر منصوب از طرف او چه کسی است؟ و اگر واقف شخص معینی را به عنوان متولّی وقف معین کند و تعیین متولّی بعدی را هم بر عهده او قرار دهد، آیا کسی را هم که متولّی اوّل به عنوان متولّی بعدی تعیین می کند، متولّی منصوب محسوب می شود؟

جواب: متولّی منصوب کسی است که واقف او را هنگام انشاء صیغه وقف به عنوان متولی آن معین می کند واگر هنگام انشاء وقف حق تعیین متولّی بعدی را به متولّی که نصب کرده واگذار کند، مبادرت او به تعیین متولّی بعدی اشکال ندارد و شخصی که او برای تولیت وقف معین می کند در حکم متولّی منصوب از طرف واقف است.

149. سه قطعه زمین موات به عنوان احداث مسجد، حسینیه، کتابخانه و مجتمع فرهنگی زیر نظر مسجد پس از اقدام و پیگیری های لازم در سال 73 توسط صاحب اصلی آن بدین منظور وقف گردید و در پی آن اینجانب به عنوان متولی شرعی موقوفه مذکور معرفی شدم. آیا با تولیت مذکور اختیارات متولی شرعی بعهده حقیر خواهد آمد؟

جواب: اگر مالک واقف ملک، در ضمن انشاء وقف، شما را به عنوان متولی موقوفه نصب کرده باشد تولیت شرعی موقوفه با شما هست.

150. واقف چند قطعه زمین و چند باب مغازه را جهت ایجاد درآمد مسجد وقف نموده است، می گویند واقف در نظر داشته است که تولیت موقوفه به فرزندانش نسلاً بعد نسل منتقل شود. آیا تولیت بر اساس نیات واقفین و صیغه جاریه نسلاً بعد نسل در این خاندان باقی است یا خیر؟

جواب: مجرد نیت تولیت برای افراد خاصی کافی نیست بلی اگر در وقت اجراء صیغه وقف از سوی واقف متولی معین شده، تولیت برای آنان ثابت است اگر چه نوشته نشده باشد.

 تولیت موقوفه مسلمانان توسط غیر مسلمان

151. آیا جایز است کسانی که از وقف استفاده می کنند و همگی هم مسلمان هستند، فرد غیرمسلمانی را به اداره اوقاف برای صدور حکم تعیین او به عنوان متولّی وقف معرفی کنند؟

جواب: تولیت وقف مسلمانان توسط غیر مسلمان جایز نیست.

 سن متولی

152. آیا صرف کبر سن در نسل قبلی با وجود داشتن صفت امانت و کفایت لازم، مانع امر تولیت محسوب می شود یا خیر؟

جواب: کبر سن مانع صلاحیت نیست.

 بیماری متولی

153. آیا سابقه بیماری جسمی که بهبود یافته برای کسی که از سلامت فکری و روانی بهره مند است و متقاضی تولیت می باشد مانعی محسوب می شود یا خیر؟

جواب: این هم مانع محسوب نمی شود.

 تولیت شخصیت حقوقی

154. واقفین به صراحت تولیت رقبه خود را در وقفنامه به مؤسسه ای واگذار نموده و مؤسسه یا بنگاه نیز خود شخصیتی حقوقی است که در جهت تداوم و استمرار وقف این صدقه جاریه تشکیل و به ثبت رسیده است نتیجتاً مجمع عمومی و هیئت مدیریه بر اساس مفاد اساسنامه، اداره مؤسسه را تاکنون به مدت 70 سال به عهده داشته و دارند، از محضر مبارک مقام معظم ولایت استدعا دارد که امر فرمایند اعلام گردد که شرعاً تولیت املاک مؤسسه با هیئت مدیریه است یا خیر؟آیا می شود مدیریت این مؤسسه را بر خلاف مفاد اساسنامه ثبت شده از هیئت مدیریه سلب کرد و آن را در عداد املاک وقف مجهول التولیه قلمداد نمود؟
مضافاً اینکه از مؤسسین این بنگاه فرد یا افرادی در قید حیات هستند که خود هم اکنون جزء هیئت مدیره می باشند.

جواب: منعی از قرار دادن تولیت برای هیأت به نحو مزبور نیست، و مجهول التولیه بودن آن وجهی ندارد.

 عدالت متولی

155. در مواردیکه واقف در وقفنامه امر تولیت را به اولاد خود نسلاً بعد از نسل تفویض فرموده است آیا متصف بودن متولی از اولاد به صفات عمومی کفایت و امانت و احیاناً عدالت نیز در اداره امور موقوفه به نظر مبارک حضرتعالی لازم است یا خیر؟

جواب: عدالت شرط نیست، و چنانچه به تنهائی نمی تواند وقف را اداره کند می تواند کمک و وکیل بگیرد ولی اگر در وقف خیانت کند، حاکم شرع او را عزل و شخص امینی را به جای او نصب می کند.

 متولی فاقد شرائط

156. اگر افرادی از موقوف علیهم که در صورت داشتن شرایط، حق تولیت دارند، به حاکم شرع مراجعه کنند و از او بخواهند که آنان را به عنوان متولّی نصب نماید و حاکم شرع هم تقاضای آنان را به دلیل عدم وجود شرایط در آنان رد کند، آیا جایز است آنان با تعیین فرد واجد شرایط، به این دلیل که سن کمتری دارد مخالفت کنند؟

جواب: کسی که فاقد شرایط است حق تصدّی تولیت وقف و مخالفت با فرد واجد شرایط را ندارد.

2- قبول تولیت و نظارت

 امتناع متولی از قبول تولیت

157. وقفی وجود دارد که قسمتی از آن خاص و قسمتی از آن عام است و واقف راجع به تولیت آن اینگونه گفته است:«بعد از فوت هر یک، تولیت وقف بر عهده فرد اکبر واصلح از اولاد ذکور نسلا بعد نسلٍ و عقبا بعد عقبٍ با تقدم نسل اول بر نسل دوم است.» در این صورت اگر در بین افراد یک طبقه، شخص جامع الشرایطی باشد، ولی از پذیرش تولیت وقف امتناع بورزد ولی با تولیت فرزند کوچکتری که او را اصلح و شایسته برای این کار می داند، موافقت نماید، آیا جایز است فرزند کوچک تر در صورتی که سایر شرایط در او باشد، تولیت آن وقف را قبول کند؟

جواب:  فردی که واجد شرایط تولیت است می تواند از قبول تولیت امتناع ورزد لکن اگر تولیت را پذیرفت، بنابر احتیاط جایز نیست خود را عزل کند.

3- واگذاری تولیت و نظارت به غیر

 واگذاری تولیت وقف، یا وکیل گرفتن                                  

158. آیا اگر افراد ذکور میت نخواهند تولیت را ادامه دهند می توانند آن را به افراد غیر انتقال دهند (با توجه به سند)؟ مثلاً هیئت امناء محل.

جواب: تولیت قابل انتقال نیست ولی در صورت عدم اشتراط مباشرت می توانند وکیل بگیرند.

159. آیا راهی وجود دارد (شرعاً) که انسان بتواند مادام العمر الی الابد از زیر بار این مسئولیت خارج شود؟

جواب: اگر تولیت را قبول کرده راهی ندارد و می تواند کمک بگیرد.

160. شخصی ملکی را وقف خامس آل عبا نموده و تولیت آن را مفوض نموده به برادر بزرگ و ارشد و بعد از او به ولد ارشد او بطناً بعد بطن و نسلاً بعد نسل و در هر طبقه ای تقدم با ذکور بر اناث باشد.
الف)آیا امر تولیت قابل تفویض به غیر فرزند ارشد می باشد یا خیر؟
ب)در فرض فوق آیا سایر وراث حق تملک آن به عنوان ارث دارند یا نه؟

جواب: الف) تولیت وقف قابل واگذاری به غیر نیست بلی متولی شرعی موقوفه می تواند فرد امینی را وکیل کند تا به امور موقوفه به وکالت از طرف او رسیدگی نماید.
ب) موقوفه قابل تملک نیست و به ورثه نمی رسد.

161. پدر بزرگ اینجانب مقداری املاک جهت روضه خوانی حضرت سید الشهداء(ع) وقف نموده و مقرر نموده که بعد از خود نسلا بعد نسل تولیت آن  به اولاد ذکور ارشد واگذار گردد اینک اینجانب به علت پیری و کهولت توانائی تولیت آن را ندارم و فرزندان اینجانب نیز یا در محل نیستند یا توانایی انجام تولیت آن را ندارند از دفتر محترم استفتاء دارم که چگونه تولیت آن را به عهده دیگری واگذار نمایم، از خداوند متعال بقای عمر رهبر عظیم الشأن را خواهانم.

جواب: اگر تولیت به شما رسیده نمی توانید آن را به دیگری واگذار کنید، بلی می توانید برا ی خودتان کمک بگیرید یا کسی را وکیل کنید که از طرف شما رسیدگی به وقف کند، و در این دو صورت اگر کسی که شما بخواهید خلاف مصلحت وقف نباشد می توانید انتخاب کنید.

162. آیا جایز است متولّی وقف تولیت خود را به اداره اوقاف و امور خیریه واگذار نماید؟

جواب: متولّی وقف حق این کار را ندارد، ولی اشکال ندارد که اداره اوقاف یا شخص دیگری را برای انجام امور وقف وکیل کند.

 جعل تولیت توسط متولی                                          

163. طبق وصیتنامه ای قطعه زمینی وقف گردید تا برای تأمین مخارج مراسم احیاء و افطار و سحر و عزاداری مولای متقیان(ع) در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان در منزل واقف صرف گردد، تولیت زمین مذکور در حال حیات واقف در اختیار وی، و سپس طبق سفارش واقف در وقفنامه به یکی از فرزندان ذکورش واگذار شد تا پس از وی به اولاد او بطناً بعد از بطن واگذار گردد.
تولیت بعد، زمین مذکور را به یکی از فرزندانش واگذار نمود، و هر ساله هدف واقف و مراسم در شب مذکور انجام می گرفت. ایشان طبق وصیتنامه ای تولیت زمین وقفی مذکور را به فرزند ارشد ذکورش سپرده است. اینک بعد از درگذشت این متولی سایر فرزندان او (اعم از اناث و ذکور) مدعی تولیت زمین مذکور وخواستار تقسیم آن در میان سایر فرزندان هستند، با توجه به سابقه مذکور و عدم ادعای سایر نوه های واقف از ناحیه فرزندان دیگرش، آیا تولیت زمین مذکور به همه نوه های واقف بطناً بعد بطن واگذار می گردد؟ البته این امر مستلزم قطعه بندی و تقسیم زمین مذکور بوده، موجب عدم تأمین اهداف وقف خواهد شد. از طرفی دیگر به نظر می رسد به خاطر قرینه های موجود مبنی بر واگذاری تولیت ها به فرزندان ذکور ارشد، دیگر فرزندان واقف و نوه های وی تا به حال ادعایی نداشته اند.
آیا وصی مرحوم و متولی فعلی زمین مذکور، می تواند طبق وصیت پدرش تولیت آن را به فرزندان ارشد ذکورش واگذار کند تا به همین صورت بطناً بعد بطن وصیت شود یا نه؟

جواب: در فرض مرقوم متولی حق جعل تولیت ندارد مگر آن که در ضمن وقف چنین اختیاری به او داده شده باشد و تولیت با کسانی است که در وقف بیان شده است.

164. اینجانب بانی و واقف مسجد حضرت امام رضا(ع) می باشم در آن زمان با مراجعه به مراجع وقت پس از قرائت صیغه مسجد تولیت آن را خودم به عهده گرفتم و نیت دارم پس از خودم شخص دیگری را به عنوان متولی معرفی کنم.چندی است که اداره اوقاف محل درصدد انتخاب هیأت امنایی برای اداره امور این مسجد می باشد که برخلاف نیت واقف (خودم) می باشد. آیا با توجه به اینکه اینجانب در قید حیات می باشم و با تشکیل هیأت امناء مخالفم اداره مربوطه می تواند هیأت امنائی تشکیل دهد یا خیر؟

جواب: اگر در وقف قرارداد تولیت نشده، و فقط شما بعد از وقف تولیت را به عهده گرفته اید اختیار با حاکم شرع است.

165. در وقفنامه قید شده تولیت وقف به عهده علماء منطقه باشد. آیا بعضی از این علماء می توانند بدون رضایت بعضی دیگر شخص عالم دیگری از منطقه دیگر متولی قرار دهند یا خیر؟

جواب:  نمی تواند متولی قرار دهد حتی با رضایت دیگران، بلی می تواند برای خودش وکیل یا کمک بگیرد.

4- اختیارات متولی و ناظر

 متولی و لزوم عمل طبق وقف

166. آیا متولی ولایت کامل بر امورات و نحوه خرج کردن درآمد دارد؟

جواب: متولی باید طبق وقف و مصالح آن عمل کند و هدایای مردم باید در جهتی که برای آن داده شده مصرف شود مگر با علم به رضایت آنها.

 حدود و اختیارات متولی

167. اگر متولّیان حسینیه بعد از اتمام وقف، یک نظام داخلی برای آن تنظیم کنند، ولی بعضی از بندهای آن با مقتضای وقفیّت آن معارض باشد، آیا شرعا عمل به آن بندها جایز است؟

جواب: متولّی موقوفه حق ندارد چیزی را وضع کند که با مقتضای وقف در تعارض باشد و شرعا هم عمل به آن جایز نیست..

168. چنانچه مستأجرین موقوفات از پرداخت حقوق وقف امتناع ورزند، آیا اداره اوقاف شرعاً مکلف به اقدام وصول حق موقوفه است، هر چند از طریق محاکم قضائی منجر به دخالت قوای انتظامی گردد؟ و یا در حد ابلاغ و استدعا، رفع تکلیف می شود؟

جواب: مسئول شرعی اداره امور موقوفه موظف است در صورت نیاز، از طرق قانونی اقدام به حفظ و احیاء و احقاق تمام حقوق موقوفه نماید.

169. قراء و روستاهای موقوفه فراوانی وجود دارد که دارای وقفنامه هائی صحیح و معتبر می باشند بسیاری از این املاک در رژیم گذشته به کشاورزان فروخته اند، مبلغی از کشاورزان دریافت و سند رسمی نیز به آنان واگذار نموده اند.
گرچه بعد از انقلاب قانون ابطال این املاک به تصویب رسیده است اما هنوز بسیاری از کشاورزان حاضر به پرداخت حق موقوفه و تنظیم سند اجاره با متولی شرعی موقوفات نیستند. مستدعی است ارشاد فرمایند:
آیا داشتن سند خرید قبل از انقلاب، شرعی و صاحب آن مجاز به تصرف در املاک موقوفه می باشد؟ کشاورزانی که تاکنون حاضر به پرداخت حق موقوفه نشده اند تکلیف تصرفات گذشته آنان چیست؟ تکلیف شرعی اداره اوقاف یا متولی شرعی چیست راه رفتن و یا دخل و تصرف کردن در املاک و اراضی موقوفه ای که مغصوب واقع شده و متصرف حق شرعی وقف را نپرداخته است چه صورتی دارد؟

جواب: اراضی و املاکی که سابقه وقفیت داشته است، اگر محرز شود که فروش و استملاک آن بدون مجوز شرعی بوده است، فروش و خرید و استملاک آن شرعاً باطل است و بر وقفیت کما فی السابق باقی است، و هر گونه تصرفات در آن موقوفات بر اذن و اجازه متولی شرعی متوقف است، و استفاده و بهره برداری از آن و هرگونه دخل و تصرف در آن بدون اجاره کردن از متولی شرعی و بدون اجازه وی غصب و حرام و موجب ضمان است، و بر متولی شرعی احقاق حقوق موقوفه لازم است.

5- عزل یا تغییر متولی

کنار رفتن ناظر و متولی بعد از قبول

170. اگر واقف شخصی را به عنوان ناظر و مراقب وقف تعیین کند و شرط نماید که فقط ولیّ امر مسلمین بتواند او را از نظارت و اشراف بر وقف عزل کند، آیا جایز است او خودش را از این کار عزل کند؟

جواب: به احتیاط واجب،  جایز نیست ناظرِ وقف بعد از قبول نظارت، خودش را از نظارت بر وقف عزل کند، همانگونه که برای متولّی وقف هم این کار جایز نیست.

171. محضر مبارک حضرت آیه الله العظمی خامنه ای^{(دامت برکاته)} رهبر معظم انقلاب اسلامی
سلام علیکم با صلوات برمحمد وآل محمد،وتقدیم تحیات وافره  به استحضار می رساند:
بعضی از واقفین در وقف نامه های تنظیمی ضمن تعیین متولی،ناظر یا نظاری را اسما یا وصفا معین می نمایند تابه به صورت استطلاعی یا استصوابی وظائف خود را انجام دهند.
در این رابطه سوالات شرعی به شرح ذیل برای متولیان و ادارات اوقاف مطرح گردیده است:
الف)آیا ناظر تعیین شده مانند متولی حق دارد نظارت را قبول یا رد کند؟و در صورت قبول حق استعفا دارد یاخیر؟
ب)آیا ناظر می تواند وکیل انتخاب کندکه به جای او وظائف نظارت را انجام دهد؟ و در چنین موردی اقدام وکیل که دارای اوصاف و شرایط مقرر در وقف نامه نیست بجای ناظر از لحاظ شرعی مواجه با اشکال نیست؟
ج)در صورتی که تعیین وکیل بوسیله ناظر شرعا مجاز باشد،آیا وکالت تفویضی برای مدت معین وموارد معذوریت ناظر(مانند بیماری،مسافرت وامثال آن)جایز است یا به صورت مستمر امکان پذیر خواهدبود؟
مستدعی است نظر مبارک را نسبت به موارد مذکور ابلاغ فرمائید.
امید است مارا از دعاهای خیر و نصایح حکیمانه  خود همواره بهره مند فرمائید.

جواب: الف) ناظر تعیین شده،اگر با موافقت ناظر، تعیین شده  باشد،به احتیاط واجب حق استعفا ندارد.
ب) اگر نظارت منوط به نظر شخصی ناظر نباشد می تواند در اجراء عمل به نظارت وکیل انتخاب کند،به شرط آن که وکیل صالح وامین در اجراء عمل به نظارت باشد.
ج) تعیین مدت وکالت، واگذار به توافق ناظر، و وکیل است.

 عزل بعضی از متولّیان وقف توسط متولّیان دیگر

172. آیا عزل بعضی از متولّیان وقف توسط متولّیان دیگر از نظر شرعی صحیح است؟

جواب: صحیح نیست مگر جائی که واقف برای او چنین حقی را قرار داده باشد.

173. اگر بعضی از متولّیان ادعا کنند که متولیان دیگر خائن هستند و اصرار بر عزل آنان داشته باشند، حکم شرعی چیست؟

جواب: واجب است بررسی اتهام کسانی را که متهم به خیانت هستند، به حاکم شرع ارجاع دهند.

 عزل متولی توسط حاکم شرع

174. اگر متولی و یا وراث متولی در موقوفه خیانت کرده باشند آیا اداره اوقاف می تواند مجدداً موقوفه را در اختیار آنها قرار دهد؟

جواب: عزل یا ابقاء متولی با حاکم شرع است.

175. اولا:آیا تولیت حقیر که واقف آن را به من داده و بنده قبول کرده ام- وفتوکپی آن سند ضمیمه است- کسی می تواند آن را باطل اعلان کند؟
ثانیا:آیا حقیر شرعاً می توانم اعراض از تولیت موجود نمایم یا خیر، با توجه به اینکه واقف از دنیا رفته و چنین شرطی هم ابتداء عقد این سند ذکر نشده است.

جواب: اولا: بعد از اینکه شخص شرعاً متولی شد کسی نمی تواند تولیت او را باطل کند بلی در صورت خیانت حاکم شرع می تواند او را عزل نماید.
ثانیا: بنابراحتیاط واجب متولی شرعی نمی تواند خود را از تولیت برکنار کند.

176. موقوفه ای که وقف شده برای مصرف کردن منافع آن در روضه خوانی و امام جماعت حسینیه و طلاب و غیره و از طرف واقف متولی خاصی برای نظارت و مصرف آن تعیین شده است آیا با وجود متولی خاص شخص دیگری می تواند در امور وقف دخالت نماید یا خیر لذا خواهشمندم نظر مبارک را صریحاً مرقوم فرمائید.

جواب: از وقف باید زیر نظر متولی شرعی با مراعات جهت وقف استفاده شود و دیگران نمی توانند دخالت کنند بلی اگر خیانت متولی نزد حاکم شرع ثابت شود حاکم شرع دخالت می کند و او را عزل و دیگری را نصب می کند.

177. ملکی وقف سوگواری حضرت ابا عبدالله الحسین^(ع) شده و متولی قانونی و شرعی آن را در تصرف دارد آیا جائز است ملک موقوفه را (به ادعای عدم انجام تکلیف) از ید متولی خارج و به غیر واگذار نمایند؟

جواب: حکم کلی مسئله روشن است که اگر متولی شرعی موقوفه طبق وظیفه عمل نکند حاکم شرع او را عزل می کند و به جای او متولی تعیین می نماید و اگر طبق وظیفه عمل کند نمی توان او را خلع ید نمود ولی موضوع خاص نیاز به رسیدگی دارد و موکول است به مسئولین مربوطه.

178. طبق وقفنامه شرعی درآمد موقوفه صرف روشنائی، تعمیر مسجد و حمام و روضه خوانی بوده است. اکنون اداره اوقاف به عنوان اینکه دست واسطه را کوتاه کند متولی را که حکم از واقف دارد خلع ید نموده. آیا شرعاً یا عرفاً اوقاف حق سلب تولیت وقف خصوصی را دارد یا خیر؟ متولی می گوید اوقاف می تواند عشر بگیرد که زمان دولت سابق هم از این بالاتر نرفت مصرانه تقاضامندیم مطابق دستور اسلام جواب مرقوم فرمائید.

جواب: وقف باید زیر نظر متولی شرعی اداره شود و کسی نمی تواند دخالت کند، مگر در صورتی که خیانت متولی ثابت شود که در این صورت حاکم شرع دخالت می کند و در هر صورت رسیدگی به قضیه شخصیه موکول است به مسئولین محترم ذیربط در جمهوری اسلامی.

179. به موجب مندرجات وقفنامه تولیت موقوفه به اصلح از ذکور اولاد وی، تعاقبو تناسلو نسلاً بعد نسل و بطناً بعد بطن واگذار نموده اند و در وقف نامه قید نموده اند در صورت تعدد صالح فی کل طبقه اکبر صالح مقدم بر اصغر صالح است حال اگر اولاد اکبر متولی بر طبق مندرجات وقفنامه و قوانین جاریه حکم تولیت موقوفه مزبور برایش صادر شده ولی در اداره امور موقوفه بی تفاوت و موقوفه را به حال خود واگذار و رها نموده و با وجود اینکه در حال حاضر این متولی برادر صالح کوچکتری نیز دارد آیا تولیت موقوفه به برادر کوچکتر که برای اداره موقوفه صلاحیت دارد منتقل می گردد یا خیر؟

جواب: با وجود متولی شرعی نوبت به غیر او نمی رسد، و آنچه در سؤال ذکر شده موجب انتقال تولیت نیست، بلی اگر متولی به وظیفه عمل نمی کند مورد رجوع به حاکم شرع است.

 عزل متولی توسط واقف

180. ملکی را برای امر خیری وقف نموده ام و برای تولیت آن متولی را نصب کرده ام، متولی اول از دنیا رفته و طبق وقفنامه به نسل دوم که فرزند همان آقا بوده رسیده است حال بنده که واقف هستم می خواهم تولیت را عزل کرده و شخص دیگری را به عنوان متولی نصب نمایم آیا این حق را دارم، نظر مبارکتان را اعلام فرمائید.

جواب: حق ندارید، و واقف بعد از وقف از موقوفه اجنبی می شود.

 تغییر متولی

181. واقف چندین سال است که متولی را مشخص کرده است و برای آینده (تا قیامت) نیز تکلیف را روشن کرده است. آیا در صورت عدم خلاف می تواند متولی را عوض کند؟

جواب: اگر متولی در ضمن وقف تعیین شده نمی تواند او را عوض کند، و واقف حکم اجنبی را دارد مگر اینکه در وقف برای خود حقی قرارداده باشد.

182. حسینیه ای که سال های سال اعیان آن به صورت مخروبه و غیر قابل استفاده و دارای متولی معین، و نیت واقف بر این اساس بوده است که درآمد موقوفه باید صرف تعمیر و مرمت حسینیه گردد سپس روضه خوانی و اطعام و کمک به مستمندان، خیرات و مبرات گردد نظر به اینکه درآمد آن قابل بازسازی حسینیه نبوده شخصی خیر مدت دو سال است که وارد امر خیر شده و شخصاً با هزینه شخصی خودش حسینیه را بازسازی می نماید اکنون که حسینیه در شرف اتمام می باشد و دارای چند باب مغازه تجاری گردیده شخص خیر تقاضای تولیت حسینیه را نموده است، استدعا دارد تکلیف شرعی بیان فرمائید که آیا حسینیه که دارای متولی معین بوده و می باشد شخص خیر می تواند تولیت حسینیه را عهده دار شود یا خیر؟

جواب: هر گونه تصرف در موقوفه متوقف بر اذن و اجازه متولی شرعی موقوفه و صلاح وقف است و با بودن متولی تعیین متولی دیگر مشروع نیست.

6- ضم امین به متولی

 کوتاهی و سهل انگاری متولی

183. اگر متولّی منصوب برای اداره امور وقف به علتی در انجام وظیفه خود کوتاهی و سهل انگاری کند، آیا برکناری او از منصب خود و تعیین فرد دیگری برای تصدّی تولیت وقف جایز است؟

جواب: مجرّد کوتاهی و سهل انگاری در اداره امور وقف مجوّز شرعی برای برکناری و عزل متولّی منصوب و تعیین فرد دیگری بجای او نیست، بلکه باید در این رابطه به حاکم مراجعه کرد تا او را وادار نماید که کارهای وقف را انجام دهد و اگر الزام او ممکن نباشد از وی بخواهد که وکیل صالحی را برای اداره امور وقف از طرف خود انتخاب کند و یا اینکه خود حاکم فرد امینی را به او ضمیمه نماید.

 فوت متولی

184. حقیر به عنوان ناظر استصوابی موقوفه به موجب احکام صادره منصوب شده ام. نزدیک به یک سال است که متولی آن به رحمت ایزدی پیوسته و هم اکنون فاقد متولی می باشد.حال از آن مقام معظم ولایت استفتاء می شود بنا به مراتب فوق شرعاً اینجانب می بایستی کماکان به وظیفه قانونی و شرعی که همان نظارت استصوابی می باشد عمل نمایم یا خیر؟ خواهشمند است حکم شرعی نبوی(ص) را مرقوم فرمائید تا خدای نکرده قصوری برای این حقیر نباشد.

جواب: با فوت متولی شرعی موقوفه، امینی که به حکم حاکم ضم به متولی موقوفه جهت اداره امور موقوفه شده دیگر حق دخالت در امور موقوفه ندارد، بلکه اداره امور موقوفه با متولی جدید است، و چنانچه متولی جدید هم نیاز به ضم امین داشته باشد، محتاج به صدور حکم مجدد از حاکم در این باره است، و چنانچه با فوت متولی سابق، موقوفه بلا متولی باشد تولیت آن با حاکم شرع است.

نظارت شخص امین بر اعمال متولی

185. دادگاه، شخصی را به عنوان امین ناظر برای نظارت بر اعمال متولّی وقف که متهم به کوتاهی در اداره امور آن می باشد، تعیین نموده است و سپس متولّی بعد از ثبوت برائت ذمّه اش از آن اتهامات فوت نموده است، آیا امین ناظر مزبور حق دارد با امضاء و تنفیذ یا فسخ و ابطال قرارها و تصمیم هایی که متولّی چند سال قبل از انتخاب او به عنوان ناظر اتخاذ کرده، در آنها دخالت و اظهارنظر کند یا آنکه مسئولیت و حق نظارت او فقط مربوط به فاصله زمانی بین صدور قرار تعیین او به عنوان ناظر تا تاریخ وفات متولّی است؟ و با توجّه به اینکه هنوز از تاریخ صدور حکم برائت متولّی هیچ اقدامی برای عزل امین صورت نگرفته، آیا اختیارات و مسئولیت او با صدور حکم برائت متولّی از آن اتهامات پایان می پذیرد یا آنکه متوقف بر عزل از طرف دادگاه است؟

جواب: اگر ضمّ امین به متولّی شرعی بخاطر توجّه اتهام به او در مورد اداره امور وقف باشد، او فقط حق دخالت و اظهار نظر در اموری را دارد که برای نظارت بر آنها معیّن شده است و صلاحیت او در نظارت بر کارهای متولّی متّهم،با صدور حکم به برائت او و رفع اتهام از وی به پایان می رسد، همانگونه که بعداز وفات متولّی قبلی و انتقال تولیت وقف بعد از او به شخص دیگر، امین مزبور حق دخالت در امور وقف و اعمال متولّی جدید را ندارد.

 نظارت استصوابی امین بر اعمال متولی

186. دادگاه مدنی خاص شخصی را به عنوان امین در کنار متولّی وقف برای نظارت بر اعمال او در اداره امور وقف نصب کرده است، در این قبیل موارد، اگر متولّی حق تعیین متولّی بعد از خود را داشته باشد، آیا می تواند بدون مشورت و تصویب آن شخص که توسط دادگاه نصب شده مبادرت به تعیین متولّی کند؟

جواب:  اگر حکم به ضمّ امین به متولّی شرعی برای نظارت بر اعمال او عام باشد و شامل همه اعمال مربوط به اداره وقف حتّی تعیین متولّی وقف برای بعد از خودش هم بشود، حق ندارد در تعیین متولّی بعدی بدون مشورت با امینِ ناظر، خود سرانه به رأی خودش عمل نماید.

8- توکیل در تولیت و نظارت 

 انتخاب وکیل توسط متولی

197. مباشرت شخص متولی در انجام امور اجرائی راجع به موقوفه تحت تولیت خود شرط لازم است و یا متولی می تواند با انتخاب وکیل مورد اعتماد امور مربوطه را به نحو مطلوب انجام دهد؟

جواب: چنانچه در ضمن وقف شرط مباشرت نشده می  تواند وکیل بگیرد.

198. اولا واقف در وقفنامه مصرف موقوفه خود را چنین ذکر کرده، یک دوم برای واقف، بقیه خرید جهیزیه برای دختران فقراء، ده روز روضه خوانی در ماه محرم و صفر، اکنون واقف شک دارد که آیا زمانیکه این وقف را روی کاغذ آورده صیغه هم خوانده یا نه با توجه به این مطلب: ایشان توانائی خرید جهیزیه را ندارد آیا اجازه می فرمائید پول آن را جهت خرید جهیزیه به ارحام بدهند؟
ثانیا: آیا جابجائی یعنی اضافه کردن روضه و کم کردن جهیزیه و بالعکس جائز است یا خیر؟

جواب: اولا: متولی میتواند در خرید جهیزیه برای دختران وکیل بگیرد، وفرقی بین ارحام وغیر ارحام نیست.
ثانیا: تغییر وقف جایز نیست.

9- حق التولیه و حق النظاره

 عدم تعیین حق التولیه از سوی واقف                           

199. آیا جایز است متولّی وقف که از طرف واقف یا حاکم نصب شده، در برابر کارهایی که برای اداره شئون وقف انجام می دهد برای خودش اجرت بردارد و یا به دیگری بدهد تا آن کارها را به نیابت از او انجام دهد؟

جواب: متولّی وقف اعم از اینکه از طرف واقف نصب شده باشد و یا از طرف حاکم، در صورتی که اجرت خاصی از طرف واقف برای او در برابر اداره امور وقف معین نشده باشد، می تواند اجرت المثل را از درآمدهای وقف برای خودش بردارد.

200. اینجانب با هزینه شخصی محلی را برای ساخت زینبیه وقف نموده ام و با کمک مردم و خیرین نسبت به ساخت آن اقدام نموده ام اکنون دو سؤال شرعی در این رابطه برایم  مطرح است:
از درآمدهای مختلف زینبیه چه مقدار یا چند درصد سهم تولیت می باشد؟

جواب: اگر در هنگام وقف برای متولی اجرتی تعیین نشده، اجرت المثل اعمال خود را طلب دارد.

 هزینه های اداره موقوفه

201. در صورتی که انجام تکالیف امر تولیت توسط خود متولی یا وکیل او مستلزم هزینه هائی باشد آیا متولی می تواند هزینه های مزبور را از سهم موقوف علیهم کسر نماید یا باید از محل حق التولیه خود متولی پرداخت گردد؟

جواب: اگر مخارج برای تحصیل عوائد موقوفه لازم است که به دست آمدن عواید موقوف بر آنها است از عوائد کسر می شود و در بقیه به وقف عمل می شود، و چنانچه هزینه دیگری است که دخالتی در حصول عوائد ندارد از سهم موقوف علیهم کسر نمی شود.

10- احکام مرتبط با تولیت

 معاملات متولی قبلی در مورد موقوفه

202. شخصی با اذن و رضایت و موافقت متولی سرقفلی موقوفه ای را خریده است بعد که متولی مرحوم شده است آیا متولی بعدی می تواند صلاحدید و نظر و رضایت و موافقت متولی قبل را نادیده بگیرد و معامله را به هم بزند لطفاً حکم این مسئله را هم بیان فرمائید.

جواب: عمل متولی سابق در مورد موقوفه محکوم به صحت و نفوذ است، مگر آنکه به طریق شرعی اثبات شود که در اقدامات خود مراعات غبطه و مصلحت وقف را بر حسب نظر خود نکرده است.

 وظیفه مسلمین در قبال تخلف از وقف

203. اگر فردی جهت روشن شدن تخلف موقوفه ای تلاش کند ولی اداره اوقاف با او همکاری نکند وظیفه شرعی این فرد چیست؟

جواب: موارد را به صورت مستند به مقامات بالاتر گزارش نماید.

204. متولی موقوفه طبق نظر واقف عمل نمی کند و روضه خوانی و اطعامی که در وقف نامه قید گردیده و در خور شأن موقوفه باشد انجام نمی گردد و اینجانب مراتب را به اداره اوقاف تذکر داده ام آیا اینجانب از نظر شرعی و دینی وظیفه خود را انجام داده و از گردن اینجانب ساقط می باشد؟ منتظر جواب می باشم.

جواب: اگر کار دیگری نمی توانید بکنید وظیفه ای ندارید.

 سقوط تولیت  با از بین رفتن وصف منصوص

205. فردی قطعه زمینی را برای مسجد وقف کرده و تولیت آن را برای فرزندان خود نسلاً بعد نسلٍ و بعد از انقراض آنان برای امام جماعتی که نمازهای پنجگانه را در آن مسجد می خواند، قرار داده است. بر همین اساس بعد از انقراض نسل متولّی، تولیت آن را عالمی که نمازهای پنجگانه را برای مدّتی در آن مسجد می خوانده بر عهده گرفته است ولی او هم سکته نموده و قادر به اقامه نماز جماعت نیست، در نتیجه شورای ائمه جماعات، عالم دیگری را به عنوان امام جماعت کنونی مسجد تعیین کرده است، آیا با این کار عالم قبلی از تولیت عزل می شود یا آنکه حق دارد برای اقامه نماز جماعت فردی را به عنوان وکیل یا نایب خود تعیین کند و خودش به عنوان تولیت باقی بماند؟

جواب: اگر فرض بر این باشد که تولیت آن عالم به این عنوان است که او امام جماعت مسجد در نمازهای پنجگانه است، با عجز او از امامت جماعت درمسجد به علت بیماری یا هر علت دیگر، تولیت از او ساقط می شود.

 درخواست صورت حساب از متولی توسط موقوف علیه

206. در خصوص موقوفات خاص اولاد آیا موقوف علیهم به منظور جلوگیری احتمالی سوء استفاده مجاز به دریافت بیلان درآمد و هزینه سالیانه موقوفه مذکور از متولی وقت می باشند یا خیر؟

جواب: برای رفع هر گونه شبهه و سوء تفاهم مانع ندارد.

 موقوف علیه و عدم دخالت در امر تولیت

207. آیا عزاداران و اهالی محل و منطقه که حسینیه برای آنها تأسیس شده حق دخالت دارند یا خیر؟

جواب: بعد از تحقق وقف، هیچ کس حق دخالت در وقف ندارد، و در فهم مراد از فقرات وقفنامه، مانند دیگران از عرف محسوبند.

208. با توجه به اینکه اداره اوقاف مسئولیت درآمد زیارتگاهها و مغازه های مساجد را به عهده دارد، آیا هیئت امناء مسجدی می توانند وجود مغازه های مسجد را کتمان نموده و به اطلاع اداره اوقاف نرسانند و بدون هماهنگی با اوقاف درآمد حاصله را خرج نمایند؟

جواب: امر وقف با متولی شرعی آن است و غیر متولی حق دخالت ندارد.

 حق تعیین ناظر و متولی برای واقف

209. در چندین سال قبل شخصی مدرسه علمیه ای با وقف نامه و شرایط خاص وقف نموده، بعد از خراب شدن ساختمان مدرسه ورثه واقف کل زمین مدرسه مزبور را به بانک فروخته ا ند ولی به سعی و تلاش یکی از تجار محترم شهرستان مقدار باقی مانده از زمین مزبور را از بانک خریداری و به وقف برگرداند و مجدداً زمین مزبور را به نام خودش با شرایط جدید وقف نموده و خود را متولی آن قرار داده اینک پس از بیان این شرح موارد ذیل مورد سؤال می باشد.
آیا وقف دوم روی وقف اول و تبدیل نام مدرسه اشکال شرعی ندارد؟
1- آیا واقف دوم با علم به وقف بودن زمین ذکر شده حق تعیین متولی و ناظر بر خلاف متولی و ناظر وقف اول را دارد؟
2- آیا واقف دوم حق جعل ناظر بعد  از گذشت سیزده ماه از تنظیم وقف نامه اولیه خودش را دارد؟
3- آیا بر فرض صحت مراتب قبلی ناظر جعل شده از طرف متولی بعد از قبول حق استعفاء دادن را دارد؟

جواب: وقف دوم صحیح نیست و اگر نام مدرسه در وقف اول شرط نشده باشد تغییر نام مانع ندارد، ولی اگر بنائی در آن احداث کرده می تواند آن را وقف کند، و این وقف دوم نیست.
1- نسبت به آنچه قبلاً وقف شده نمی تواند تغییر دهد، ولی اگر خودش بنائی کرده می تواند در آن متولی و ناظر تعیین کند.
2- بعد از وقف واقف نمی تواند ناظر تعیین کند.
3- اگر نظارت او صحیح واقع شده و او قبول کرده بنابراحتیاط واجب نمی تواند استعفاء دهد.

 عدم استقلال متولیان متعدد در وقفنامه مطلق

210. شخصی املاک خود را برای مجالس عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) در ایّام محرّم و غیر آن وقف کرده است و بعد از خودش فرزندان خود را تا ابد، متولّی آن قرار داده و ثلث منافع املاک را هم برای متولّی قرار داده است، اگر در زمانی واقف، اولاد مذکّر و مؤنّث از طبقه اوّل و دوّم و سوّم داشته باشد، آیا تولیت وقف برای همه آنان بطور مشترک است و حق تولیت بین آنان تقسیم می شود؟ و بر فرض تقسیم بین همه آنان، آیا بین فرزندان مذکّر و مؤنّث بطور مساوی تقسیم می شود یا با تفاوت؟

جواب:  اگر قرینه ای که دلالت بر ترتیب بر حسب طبقات ارث و تقدیم نسل سابق بر لاحق بکند، وجود نداشته باشد، همه طبقات موجود در هر زمانی بطور مشترک و مساوی متولّی وقف هستند و حق تولیت بدون آنکه تفاوتی بین مذکر و مونّث باشد، بطور مساوی بین آنان تقسیم می شود.

211. اگر چند نفر به عنوان متولّی وقف نصب شده باشند، آیا شرعا صحیح است که بعضی از آنان بدون جلب نظر دیگران بطور انفرادی به تصدّی امور وقف بپردازند؟ و اگر بین آنان راجع به اداره امور موقوفه اختلاف رأی بروز کند، آیا جایز است هر یک از آنان خودسرانه به رأی خود عمل نمایند یا آنکه واجب است توقف نموده و به حاکم مراجعه کنند؟

جواب: اگر واقف، تولیت آنان را بطور مطلق بیان کرده و قرائنی که دلالت بر استقلال بعضی از آنان حتّی اکثریت بنماید وجود نداشته باشد، هیچکدام از آنان حتّی اکثریت حق ندارند در اداره امور وقف هر چند مقداری از آن، بنحو مستقل عمل نمایند، بلکه باید برای اداره امور وقف، از طریق مشورت با یکدیگر و اتخاذ رأی واحد، مجتمعا عمل نمایند و اگر بین آنان اختلاف ونزاعی رخ دهد، واجب است در آن مورد به حاکم شرع مراجعه کنند تا آنان را ملزم به اجتماع نماید

 تعیین هیئت امناء

212. عبارت زیر در وقفنامه ای آمده است: «در صیغه وقف شرط شده که هیأتی از عموم اهالی به عنوان هیأت امناء انتخاب شود.» آیا این عبارت دلالت بر تعیین انتخاب کنندگان می کند؟ و بر فرض عدم دلالت بر تعیین انتخاب کنندگان، حق انتخاب هیأت امناء با چه کسانی است؟

جواب: ظاهر عبارت مذکور، لزوم مشارکت عموم اهالی در انتخاب هیأت امناء می باشد.

 جعل تولیت برای اولاد ذکور

213. زمین شالیزاری در حدود یکصد و پنجاه سال پیش وقف شده برای خامس آل عبا(ع) که واقف تولیت این زمین را مفوض به اولاد خود نموده است بطناً بعد بطن و نسلاً بعد نسل، که تولیت زمین تا قبل از مرحوم پدرم بر ما معلوم نیست مرحوم پدرم تولیت این زمین را تماماً بر عهده داشته به خاطر تک فرزند بودن و اینجانب هم مثل آن بزرگوار به خاطر تک فرزند بودن تمام تولیت را بر عهده دارم، حال سؤال در این است که من که دارای چهار اولاد ذکور می باشم کیفیت تولیت این زمین به چه نحو می باشد و همینطور کیفیت تولیت بعد از آنها به چه صورت خواهد بود، در ضمن همانطور که مستحضرید این زمین ارثی نیست که تقسیم شود پس عنایت فرمایید راه تولیتش را بر ما مشخص فرمایید.

جواب: با فرض اینکه واقف تولیت وقف را برای اولاد ذکور قرار داده است و در صورتی که اولاد ذکور منحصر در فرد باشد تنها او متولی و در صورت تعدد اولاد ذکور همه آنان متولی هستند.

اختیار تعیین متولی و جهت وقف با واقف جدید

214. صاحبان خانه ها و زمین های مجاور یکی از مساجد، املاک خود را به قصد توسعه آن بطور مجانی به مسجد داده اند تا به آن ضمیمه شود و امام جمعه هم بعد از مشورت با علما تصمیم به تنظیم سند مستقلی برای وقف آنها گرفته است و همه کسانی که زمین های خود را به مسجد بخشیده اند با این کار موافقت کرده اند، ولی بانی مسجد قدیمی با آن کار مخالفت می کند و خواهان آن است که وقف اراضی جدید در سند وقف قبلی ثبت شود و خود او متولّی همه وقف باشد، آیا او حق این کار را دارد؟ و آیا پاسخ مثبت به خواسته او بر ما واجب است؟

جواب:  اختیار وقف و تنظیم وقفنامه و تعیین متولّی خاص زمین هایی که به تازگی به مسجد ضمیمه شده اند با وقف کنندگان جدید است و بانی مسجد قدیمی حق مخالفت با آن را ندارد.

 احراز همه شروط واقف

215. اگر وصف«ارشد و اصلح» در تولیت فرزند ذکوری که از جهت سنی در بین موقوف علیهم از همه بزرگتر است، شرط باشد، آیا اثبات رشد و صالح بودن هم واجب است یا اینکه مجرّد بزرگتر بودن او از جهت سنی باعث می شود که اصل بر اصلح و ارشد بودن او گذاشته شود؟

جواب: باید همه شروط تصدّی تولیت احراز شود.