2- وقف معاطاتی

 صحت وقف معاطاتی فقط در مصالح عامه

7. در وقف آیا وقف معاطات صحیح است؟

جواب: وقف معاطاتی در مصالح عامه صحیح است.

8. آیا در موارد وقف باید حتماً صیغه وقف به عربی خوانده شود و یا نیت وقف از سوی بانی کافی است؟

جواب: دروقف برمصالح عامه معاطات کافی است ، و در صیغه وقف عربیت شرط نیست.

 مواردی از وقف معاطاتی                                                                

9. آیا احکام مسجد صرفاً با خواندن صیغه مسجد لازم الاجراء است؟

جواب: احداث مکانی به نام مسجد و واگذار کردن آن به نمازگزاران و خواندن ولو دو رکعت نماز ، در تحقق وقفیّت آن کفایت می‌کند.

10. احتراماً ، مستدعی هستم به این چند مسئله شرعی پاسخ فرمایید تا راه گشای مؤمنین شود.
اجناسی را به مسجد می دهند تا در آن مکان مورد استفاده قرار گیرد و نیت وقف هم دارند.
الف: آیا برای وقف آنها خواندن صیغه وقف نیاز است یا نه؟
ب: آیا می توان این اجناس را کرایه داد و پول کرایه را صرف مسجد نمود؟

جواب: الف: نیاز نیست.
ب: اگر وقف شده که در مسجد از آن استفاده شود جایز نیست.

11. شخصی یک قسمت از خانه مسکونی خودش که دو طبقه بود وقف برای مدرسه حفاظت الایمان نمود ، مومنین و فامیل‌های خود را به خانه خود دعوت نموده و همه آنها را به این وقف مطلع کرده . همه حضار مجلس به گفتن این حرف به صلوات بر محمد و آل محمد(ص) استقبال کردند بعد به حضار گفت: «مدرسه‌ای که از قبل در مسجد ادامه دارد به خانه وقفی خود که امروز وقف کردم انتقال دهم». یک هیئت مدیره را هم تشکیل داد ، بعد از یک ماه داماد و هیئت مدیره مدرسه در دفتر دولتی آن شهر این وقف را رسماً ثبت کردند و واقف روی هر صفحه امضاء نمود. در حال حاضر واقف مرحوم شده ، داماد او می‌گوید طبق سند پزشکی واقف صحیح الدماغ نبوده لذا وقف صحیح نیست. از وقفنامه اثبات نمی‌شود که صیغه وقف خوانده شده است. داماد مذکور از بعضی از علماء فتوای عدم وقف را گرفته است این علماء بر قول داماد مذکور اعتماد نمودند و بدون استفسار از هیئت مدیره مدرسه و دختر و زوجه واقف فتوای عدم اثبات وقف را دادند.
الف) تکلیف شرعی هیئت مدیره چیست آیا از وقف دست برداشته شود وقتی که دادگاه هند در حق داماد قضاوت کند و لازم به ذکر است که دولت ، دولت کفر است؟
ب)آنهایی که از حقیقت وقف با خبرند و بر وقف بودن ساختمان یقین دارند آیا برای آنها جایز است که از داماد مذکور قطع معاشرت بکنند یا خیر؟
ج) نماز خواندن در آن ساختمان وقف برای غاصب چه حکم دارد ؟
د) آیا صیغه خواندن در عربی شرط واجب ا ست یا در هر زبانی این مفهوم را اداء کردن کفایت می‌کند؟
هـ) وقتی مؤمنین و فامیلهای واقف شهادت می‌دهند که واقف صحیح الدماغ بوده و در مقابل داماد مذکور و دخترش به خاطر این ملک اختلال ذهنی واقف را اثبات می‌کنند تقدم بر قول چه کسی است ؟

جواب: در فرض مذکوراگر به نحو معاطات به اینکه تحویل متولی یا موقوف علیهم داده شود بعنوان وقف، صحیح است و بعد از تحقق وقف و شیاع آن هر ادعائی بر عدم صحت وقف مسموع نیست.

12. زمینی را مالک برای دفن اموات مسلمین در معرض دفن قرار داده و به مرور زمان اموات دفن گردیده است و از اینکه هیچ گونه ردع و منعی از هیچ کس نسبت به دفن در تاریخ ثبت نگردیده و از شواهد و قرائن تاریخی هم اطمینان حاصل می گردد که مالک قصد تحبیس و وقف زمین را برای این عمل داشته است ، الحال ارشاد فرمائید که آیا با دفن اموات در زمین مذکور وقفیت آن تحقق پیدا می کند یا خیر؟
و به عبارت دیگر با دفن اموات در زمین موصوف الذکر وقفیت گورستان ثابت می گردد یا خیر؟

جواب: اگر مالک زمین را به نیت وقف برای دفن اموات مسلمین در اختیار دیگران قرارداده باشد و با اذن او اموات در آن دفن شده باشند زمین مذکور حکم وقف را دارد.

13. چند سال پیش یک خانه قدیمی خریدم و پس از انهدامش در آن ساختمان حسینیه ای دارای محراب و منبر و جایگاه مخصوص آقایان و خانمها با پول شخصی خودم ساختم و همه ساله در مناسبتهای مذهبی مراسم جشن و عزاداری در آن برگزار می‌شده است و نماز جماعت ظهرین و مغربین در آن دائر بوده است ، و حدود سه سال به عنوان حسینیه عمومی مورد استفاده طلاب و مؤمنین بوده است . البته در اثر عدم واقفیت از مسائل شرعی صیغه وقف را نخواندیم ولی عملاً وقف بوده است و لذالک در اثر جهل به مسأله شرعی و از آنجا که با پول شخصی ساخته بودیم کل ساختمان حسینیه را فروختیم و از آن تاریخ دچار مشکلات زیاد شده ام که آنهار را نتیجه فروش حسینیه می‌دانم، و حتی خانم بنده در خواب به قصد نظافت موکت حسینیه را برداشته اند و زیر آن این عبارت را دیدند « هذا مقام العائذ بک من  النار ». و از آن به بعد مریضه شده اند و کسالت ایشان تاکنون ادامه دارد ، لطفاً بیان فرمائید که بیع ساختمان حسینیه صحیح بوده است یا باطل واقع شده است.
فروش ساختمان حسینیه با این شرط بوده که این ساختمان کماکان به عنوان حسینیه و مدرسه علمیه و دیگر امور مذهبی باشد و خریدار هم شرائط را قبول کرده بود، ولی متأسفانه بعد از فروش معلوم شد که همه این شرائط رعایت نمی‌شود ، بلکه ساختمان را در امور اداری به کار گرفته‌اند.

جواب: ساختمان مذکور اگر به نحومعاطات وقف حسینیه شده باشد ساختمان حکم وقف را دارد به خصوص که 3 سال است در آن به عنوان حسینیه عزاداری نموده اند و به هیچ وجه قابل خرید و فروش نیست و تبدیل آن به محل کار جائز نیست چه صیغه خوانده شده باشد یا نه. و در هر صورت اگر مورد نزاع است و توافق حاصل نشود باید به دادگاه مراجعه نمائید.

14. اینجانب به نمایندگی از طرف هیئت عزاداری خانه‌ای در مشهد مقدس به عنوان زائرسرا خریداری نمودم تتمه ثمن معامله وجوهی بود که اعضاء هیئت و اهالی کمک نمودند در موقع تنظیم سند چون اینجانب بیمار بودم با مشورتی که انجام شد مقرر گردید خانه مذکور  به نام سه نفر از معتمدین محل تنظیم سند رسمی گردد. چنانچه ملک خریداری شده وقف شده باشد تولیت آن با کیست؟ آیا می‌فرمائید که ملک مذکور را به نام هیئت جان نثاران حسینی که اساسنامه آن تهیه و تنظیم شده است نمایند یا خیر؟

جواب: درصورتیکه وقف تمام نشده و پرداخت کنندگان پول ، شما را وکیل تام الاختیار خود در همه شئون مربوط به خانه قرار داده باشند شما می‌توانید برای خانه متولی تعیین کنید یا خود تولیت آن را بر عهده بگیرید و می‌توانید خانه را به نام هیأت ثبت کنید ، بلکه اگر خوف تضییع وقف باشد، لازم است.

3- شروط ضمن وقف

 تخلف از شرایط وقف

15. کسی که در مکانی زندگی می‌کند که وقف نامه‌ای دارد مثلاً طبق وقف باید فرد هر روز یک جزء قرآن بخواند ولی به آن عمل نکرده وظیفه او چیست؟

جواب: تخلّف ازمورد و جهت وقف حرام است و نمی‌تواند در مکان مذکور تصرف نماید.

16. آیا عدول از شروط وقف جایز است؟ و در صورت جواز ، حدود آن کدام است؟ و آیا طولانی شدن زمان ، بر عمل به شروط وقف تأثیر می ‌گذارد؟

جواب: تخلّف از شروط صحیحی که واقف در عقد وقف شرط کرده جایز نیست مگر آنکه عمل به آن غیر مقدور یا حرجی باشد و گذشت زمان تأثیری در آن ندارد.

17. شخصی ملک خود را برای برپایی مجالس عزاداری سیدالشهداء(ع) در روستا وقف کرده است ، ولی در حال حاضر متولّی وقف ، توانایی اقامه عزا در روستای مذکور در وقفنامه را ندارد ، آیا جایز است در شهری که در آن اقامت دارد مجالس عزاداری برگزار کند؟

جواب: اگر وقف ، مخصوص اقامه مجالس عزاداری در همان روستا باشد ، تا زمانی که عمل به وقف هر چند با گرفتن وکیل برای آن، درهمان روستا ممکن باشد ، حق ندارد آن مجالس را به جای دیگر انتقال دهد بلکه واجب است فردی را نایب بگیرد تا در آن روستا مجالس عزاداری برپا کند.

18. در شهرستان ... رقبه ای وجود دارد که عواید آن قسمتی صرف مخارج تعزیه داری و باقیمانده بین ارحام موصی تقسیم می‌گردد، در وصیت نامه مذکور فروش ثلث و اجاره بیش از 3 سال آن منع شده است و همچنین قید گردیده که اوصیا حق ندارند اراضی موقوفه را به کسی اجاره دهند که در آن احداث بنا نمایند.
با توجه به اینکه مورد بحث در حال حاضر کلاً در داخل شهر و در منطقه خدمات شهری و مسکونی قرار گرفته است و استفاده از آن جز با احداث بناهای مسکونی و تجاری و اداری و غیره ممکن نیست و از طرف دیگر در بخشی از آن اراضی سازمان‌ها و مؤسسات با بودجه دولتی اقدام به احداث بناهای اداری نموده اند و بانک‌ها نیز به علت شرائط مندرج در وصیتنامه از اعطای وام و خدمات لازم به مستأجرین خودداری می‌نمایند و این وضع باعث رکود آبادانی و پیشرفت شهر و موقوفه شده است و چنانچه نظر موصی در مورد عدم اعطای حق تملک اعیان در اراضی که داخل شهر قرار گرفته مراعات شود موقوفه غیر قابل استفاده و بدون درآمد باقی خواهد ماند که در این صورت امکان انجام نیات موصی نیز میسر نخواهد شد و از طرفی مشکلات بسیار زیادی برای ساکنین و مقامات دولتی و مؤسسات به وجود خواهد آمد، لذا مستدعی است با عنایت به مشکلات ایجاد شده موافقت فرمایند به منظور رفع محذورات یاد شده این قسمت از نظر موصی در ایجاد اراضی موقوفه رعایت نشود و حق تملک اعیان به افراد و مؤسسات متقاضی داده شود تا ضمن احیای موقوفه افراد نیز تشویق به اجاره راضی بشوند.

جواب: موقوفه را نمی‌توانند به افراد یا مؤسسات تملیک کنند و آنها نمی‌توانند تملک کنند و مالک نمی‌شوند ، بلی اگر استفاده از وقف در جهت وقف ممکن نباشد مگر به احداث بناء یا اجاره بیش از سه سال می‌توانند آن را برای احداث بناء یا بیش از سه سال اجاره دهند و به وقف عمل کنند، ولی باید با نظر متولی شرعی باشد.

19. مزرعه‌ای است که شش‌دانگ طبق چند فقره وقفنامه آب آن به ترتیب وقف بر شرب چندین خانه و در انتها به سمت آستانه مقدسه و سکنه اماکن حول آستانه مجاورین و زائرین آن حضرت جاری ، که به وسیله متولی باید از درآمد زراعی مزرعه هزینه آبرسانی تا امامزاده تأمین شود . آیا متولی یا اداره اوقاف یا هر مقام دیگر شرعاً می‌تواند بدون رعایت تقدم و تأخر قبل از مشروب شدن چندین خانه مورد نظر واقف که موقوف علیهم اصلی هستند اجاره دهد؟
الف: آب موقوفه برخلاف ترتیبی که در وقفنامه تصریح گردیده در داخل محدوده موقوف علیهم به جریان درآید یا خیر؟
ب: ازآب موقوفه در خارج محدوده موقوف علیهم برای شرب دیگر منازل که واجد شرایط نیستند مورد استفاده قرار گیرد یا خیر؟ اگر چنین کردند تکلیف شرعی ساکنین آن منازل چه خواهد بود؟

جواب: به طور کلی در چگونگی اداره امور موقوفه و در نحوه استفاده از درآمد موقوفه و توزیع آن بین موقوف علیهم و صرف آن در جهت وقف باید دقیقاً بر طبق آنچه که واقف تعیین کرده و مقرر داشته است و با مراعات غبطه وقف و در جهت وقف و زیر نظر خصوص متولی شرعی موقوفه عمل شود تخلف از مراتب فوق الاشاره جایز نیست ، کما اینکه با وجود متولی شرعی هیچ سازمان یا اداره ای حق دخالت در امور موقوفه ندارد مگر حق نظارت و حسن اجرای اداره امور موقوفه از سوی متولی شرعی در محدوده ای که قانون حق نظارت برای آن سازمان را تجویز کرده است و اگر در این باره اختلاف دارند باید جهت رسیدگی به محاکم قضائی مراجعه کنند.

 تغییر شروط وقف توسط واقف

20. زمینی بیست سال پیش وقف اهالی منطقه ‌ای شده تا اموات خود را در آن دفن کنند و واقف تولیت آن را برای خودش و سپس برای یکی از علمای شهر که در وقفنامه ذکر کرده قرار داده و کیفیت انتخاب متولّی بعد از عالم مزبور را هم معیّن نموده است ، آیا متولّی کنونی حق تغییر وقف یا تغییر بعضی از شرایط آن و یا اضافه کردن شرایط دیگر به آن را دارد؟ و اگر این تغییر بر جهتی که زمین برای آن وقف شده تأثیر بگذارد ، مثل اینکه آن را ایستگاه ماشین نماید ، آیا موضوع وقف به حال خود باقی می ‌ماند؟

جواب: با این فرض که وقف از نظر شرعی با تحقق قبض، محقق و نافذ شده است ، دیگر تغییر و تبدیل آن و همچنین تغییر بعضی از شرایط و یا اضافه کردن شرایط جدید به آن توسط واقف یا متولّی جایز نیست و با تغییر وقف از حالت قبلی ‌اش، وقفیّت آن زایل نمی ‌شود.

21. آیا جایز است فردی غیر از متولّی شرعی وقف با دخالت در امور وقف و تصرف در آن و تغییر شرطهایی که در صیغه وقف ذکر شده برای متولّی شرعی آن ایجاد مزاحمت کند ، و آیا جایز است از متولّی بخواهد تا زمین موقوفه را به شخصی که متولّی، او را صالح نمی ‌داند ، تحویل دهد؟

جواب: اداره امور وقف طبق آنچه که واقف در انشاء وقف مقرر کرده فقط بر عهده متولّی شرعی خاص است و اگر متولّی خاصی از طرف واقف نصب نشده باشد، اداره امور وقف بر عهده حاکم مسلمین است و کسی حق دخالت در آن را ندارد ، همچنانکه کسی حتّی متولّی شرعی ، حق تغییر وقف از جهت آن و همچنین تغییر و تبدیل شرایط مذکور در انشاء وقف را ندارد.

22. احتراماً اینجانب بیمارستانی ساخته و قربت الی الله آن را وقف نموده ام و در وقفنامه تولیت را به خودم اختصاص داده ام و در اجرای وقفنامه بیمارستان و درمانگاه را تحویل وزارت بهداشت و درمان داده ام چون اختلافی در تولیت ایجاد نمودند وزارت بهداشت صورت مجلسی بر خلاف وقفنامه و فتوای مرقوم تنظیم و به امضاء بنده رسانیده لذا با تقدیم وقفنامه و صورت مجلس 72/10/28 مستدعی است مرقوم فرمائید تغییر وقفنامه و شرایط مذکور در آن و اقداماتی که مسئولین وزارت بهداشت برخلاف وقفنامه و نظر متولی انجام داده اند جایز است یا خیر؟

جواب: تغییر و تبدیل موقوفه یا تصرفات غیرمجاز در موقوفه در غیر جهت وقف جایز نیست و موجب ضمان است ، و تغییر و تبدیل شرایط وقف و چگونگی استفاده از آن باطل و بی اعتبار و بی اثر است.

 شرط باطل در ضمن وقف

23. آیا می شود فردی زمینی را وقف مسجدی نماید و یک اطاق برای خودش نگه‌دارد و شرط نماید که از آب دستشوئی مسجد استفاده نماید؟

جواب: این شرط نافذ نیست.

4- قبض وقف

 تحویل موقوفه به متولی و شرائط آن

24. زمینی به اداره بهداشت هدیه شده تا بیمارستان یا مرکز بهداشتی در آن ساخته شود ولی مسئولین اداره بهداشت تاکنون اقدام به ساخت بیمارستان یا مرکز بهداشتی در آن نکرده اند ، آیا جایز است واقف زمین را پس بگیرد؟ و آیا مجرّد تسلیم زمین به مسئولین اداره بهداشت برای تحقق وقفیت ، کافی است یا آنکه ساخت ساختمان در آن هم شرط است؟

جواب: اگر تحویل زمین توسط مالک به مسئولین اداره بهداشت بعد از انشاء وقف به وجه شرعی ، به عنوان تسلیم به متولّیان شرعی وقف باشد، حق رجوع و پس گرفتن آن را ندارد ، ولی اگر یکی از دو امر مذکور تحقق پیدا نکند حق دارد زمین خود را از آنان پس بگیرد.

25. فرد خیراندیشی قطعه زمینی را در سنوات گذشته برای احداث یک باب حسینیه وقف کرده است اکنون واقف که در قید حیات است علم و اطمینان پیدا کرده است که اگر عین موقوفه فروخته نشود مخروبه و از حیز انتفاع ساقط می‌شود ، تقاضامند است اجازه فرمائید تا زمین مزبور را با نظر اهل خبره و عدول مؤمنین فروخته و از ثمن آن قطعه زمین با مساحت بیشتر برای احداث حسینیه خریداری نمایند ، البته اقامه عزاداری از طرف هیئت محترم محل در زمین مزبور حتی یکبار هم نشده است آیا راست است که موقوفه نسلاً بعد نسل عاطل و باطل و بلااستفاده بماند؟

جواب:   اگر قبض معتبر در وقف حاصل نشده است اختیار با خود واقف است.

26. اینجانب حدود 30 سال قبل قطعه زمین کشاورزی را به شرح ذیل وقف نمودم (مادامی که خودم در قید حیات هستم احتیاج به زمین دارم و عایدات آن مال خودم خواهد بود بعد از فوت خودم درآمد زمین بین سه حسینیه و سه مسجد روستای محل تولدم تقسیم شود).
در حال حاضر از وقف کردن زمین منصرف نشده ام ولی می‌بینم جاهای مهمتر هست که می‌توانم زمین را بفروشم و مثلاً پولش را به جهاد مدرسه سازی بدهم.
آیا می‌توانم زمین را بفروشم و پول آن را به جهاد مدرسه سازی بدهم یا خرج ساخت درمانگاه و امثالهم بکنم که در واقع استفاده بهتر و بیشتر از موقوفه من بشود؟

جواب: یکی از شرائط تمامیت وقف قبض است که باید متولی شرعی آن را تحویل بگیرد. اگر در وقف مذکور قبض متولی شرعی حاصل نشده است تمام نیست ، و در اینصورت اختیار زمین با خود شما است ، هر تصرفی می‌توانید در آن بکنید.

27. مردی زمینی را برای ساخت حسینیه سید الشهدا(ع) وقف کرده ولی زمین مزبور تبدیل به راه عمومی روستا شده است و درحال حاضر از کل زمین حسینیه تقریبا چهل و دو متر مربع باقی مانده است ، این زمین چه حکمی دارد؟ آیا جایز است واقف آن را به ملکیت خود برگرداند؟

جواب:  اگر این کار بعد از انشاء وقف بر وجه شرعی و تحویل موقوفه به متولّی آن یا جهت وقف صورت گرفته باشد ، آن مساحت باقیمانده از وقف بر وقفیّت باقی می ماند و جایز نیست واقف نسبت به آن رجوع کند و در غیر این صورت بر ملکیّت او باقی است و اختیار آن با اوست.

28. مادربزرگمان دارای دو فرزند دختر بوده و در زمان حیات خود بر سر اختلاف دخترهایش مقدار نیم هکتار زمین را وقف جهت مراسم عزاداری حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) می‌نماید و نامه وقفی را به بزرگ محل تحویل داد و بعد از چند ماه پشیمان شد و رفت نامه را پس بگیرد ، بزرگ محل گفت نامه گم شده شما هر تصمیمی می‌خواهی بگیرید بگیر و بعد از این موضوع هیچگونه نامه ای ننوشت و بعد از چند سال از فوت ایشان نامه قبلی که نوشته بود پیدا شد و الحال نمی‌دانم چگونه عمل نمائیم فلذا از آن مقام محترم استدعا داریم ما را راهنمایی فرمائید.

جواب: اگر زمین را به عنوان وقف تحویل متولی شرعی نداده وقف تمام نبوده و فعلاً زمین به ورثه تعلق دارد و نوشته اثر ندارد.

29. شخصی مساحت پانصد متر زمین تصرفی خود را در حال صحت جسم و ثبات عقل و شعور وقف بنای اصغریه نمودند اما پس از گذشت سه سال از این موضوع واقف پشیمان شده و اظهار نمودند که چون اداره آموزش و پرورش هم برای احداث مدرسه از من زمین گرفته اند از دادن این زمین منصرف شدم حالیه چندین سال هست که واقف فوت نموده و زمین هم بین وارثین تقسیم و توزیع گردیده ، بدینوسیله استعلام می‌شود که این زمین با اجراء صیغه وقف و قولنامه امضاء شد ، و با اظهارات سه سال بعد و پشیمانی واقف وضعیت این زمین به چه صورت می‌باشد اعلام فرمائید.

جواب: اگر صیغه وقف خوانده شده و زمین مزبور به متولی شرعی تحویل داده شده است ، دیگر واقف نمی‌تواند آن را به هم بزند ولی باید همان استفاده‌ای که در وقف معین شده از زمین بشود و تغییر ندهند، ولی چنانچه زمین تحویل متولی شرعی و جهت وقف داده نشده وقف تمام نیست و واقف می‌توانسته از وقف منصرف شود.

30. شخصی یک قطعه زمین در اختیار مردم یک روستا می گذارد که مسجد و حسینیه بسازند . تاکنون مدت زمان زیادی از واگذاری آن زمین می گذرد و اکنون مورد پسند مردم نیست که در آن زمین حسینیه بسازند و صاحب زمین هم در قید حیات نیست و ضمناً صیغه وقف هم نخوانده است . آیا می شود آن زمین را بفروشند و پول آن را خرج مسجدی دیگر و یا حسینیه دیگری بکنند و یا مؤسسه دیگری بسازند ؟

جواب: جایز نیست ، و اگر وقف با قبض معتبر در آن تمام نشده مربوط به ورثه مالک است.

31. زمینی وجود دارد که مالکش آن را در حضور عالم منطقه و دو نفر شاهد عادل برای ساختن مسجد وقف کرده است و بعد از مدتی اشخاصی بر آن تسلط پیدا کرده و خانه های مسکونی در آن بنا نموده ‌اند ، وظیفه آن اشخاص و متولّی چیست؟

جواب:  اگر بعد از انشاء وقف زمین ، قبض عین موقوفه با اذن واقف تحقّق پیدا کرده باشد ، همه احکام وقف بر آن مترتّب می شود و ساخت خانه ‌های مسکونی توسط دیگران در آن برای خودشان غصب است و بر آنان واجب است ساختمان خود را از بین ببرند و زمین را تخلیه کنند و به متولّی شرعی آن تحویل دهند و درغیر این صورت زمین بر ملک مالک شرعی آن باقی و تصرفات دیگران در آن متوقف بر اجازه مالک است.

32. طبق وقفنامه الحاق شده یک باب کارخانه رزازی جهت احداث مسجد وقف شده همچنین یک قطعه زمین مزروعی را برای مخارج آن وقف کرده است ، علی رغم مطلبی که ذیل وقفنامه آمده (مبنی بر قبض و اقباض) عملاً هیچگونه قبض و اقباضی صورت نگرفته . و از زمان قبل از وقف تاکنون این ملک در تصرف مالک و ورثه بوده است . لذا مستدعی است بفرمائید:
الف)صحت این وقف چگونه است؟
ب)اگر وقف صحیح نیست ، زمین مزروعی تابعه ، چه حکمی دارد؟
ج)اگر بخواهند این ملک و زمین مزروعی را بفروشند و خرج مسجد محل بکنند چه صورتی دارد؟

جواب: الف) وقف بدون قبض تمام نیست.
ب) با فرض عدم تحقق قبض باقی بر حال اول است.
ج) اختیار آنها در فرض عدم صحت وقف و عدم تمامیت آن به تحقق قبض با مالک فعلی آن است.

33. در روستائی افراد خیر در فکر تأسیس و ساخت مسجد افتاده اند و یکی از آنان زمین وسیعی را به این منظور وقف کرده و بعد از تسطیح زمین به عنوان تصرف نماز جماعتی در آن برگزار گردید ، اکنون چند سال است که این زمین بعلت عدم توانائی ساخت بلا استفاده مانده و اهالی تصمیم دارند مسجد قدیمی را توسعه و تعمیر نمایند ، از قرائن معلوم است که زمین مذکور به هیچ وجه ساخته نخواهد شد و به کلی در توان اهالی نیست ، با توجه به این مطلب آیا شرعاً می‌توان تصرفی بعنوان فروش یا غیره در زمین نمود و آیا واقف خودش می‌تواند آن را بخرد یا به جای این زمین ، زمین دیگری را در کنار مسجد قدیمی بدهد تا آنجا توسعه یابد آنچه حکم الله است بیان فرمائید.

جواب: اگر وقف با قبض معتبر در آن واقع و تمام شده نمی‌توانند بفروشند و واقف هم در آن اختیاری ندارد.

34. قطعه زمینی در روستا حدود هفتاد سال پیش توسط شخصی جهت احداث مسجد وقف گردیده ، که به علت بعد مسافت و نامناسب بودن زمین مورد نظر بدون هیچگونه بنا و اقدامی باقی مانده است.
با توجه به متروکه بودن زمین که قابل هیچگونه استفاده نیست ، آیا با توجه به شرایط مذکور می توان زمین فوق الذکر را از طریق فروش یا معاوضه به غیر واگذار نمود ، تا در مقابل آن وجوه دریافتی، زمین یا مکان مناسب دیگر جهت احداث همان مسجد تهیه نمود؟
استدعا دارد با عنایت به احکام حکومتی وضعیت اینگونه مکانها را مشخص فرمائید.

جواب: اگر وقف مسجد با قبض معتبر در آن محقق شده فروخته نمی شود و قابل معاوضه نیست .

35. شخصی زمینی را برای مسجد وقف کرده است و فرزند واقف در زمان حیات واقف زمین وقف را با شخص دیگری معاوضه کرده است و اکنون آن شخص ثالث(مشتری) زمین را به عنوان خانه مسکونی ساخته و سکونت دارد.
الف) آیا این معاوضه صحیح است یا خیر؟
ب) وظیقه شخص مشتری اکنون چیست؟

جواب: اگر زمینی را که وقف کرده تحویل نداده و قبض و اقباض حاصل نشده است و با اذن و اجازه او معامله واقع شده صحیح است ، وگرنه در صورت اول باطل و در صورت دوم فضولی و موقوف است به اجازه او.

36. مالکین زمینی به مساحت حدود 3 هزار متر مربع ، قسمتی از آن را که حدود 1200 متر مربع بوده است را برای مسجدی اختصاص داده‌اند حدود پنج متر مربع از آن زمین که بین مسجد مذکور و بقیه ملک مالکین قرار دارد ، برای ساختن گلدسته اختصاص داده شده بود ، اما به علت مسائل مختلفی مانند وجود عقب نشینی ، عدم موافقت شهرداری و هزینه سنگین و غیر لازم بودن ، موضوع ساختن گلدسته منتفی شده است مالکین آن تکه زمین که واقفین زمین مسجد مذکور نیز می‌باشند به زمینی که برای ساختن گلدسته در نظر گرفته شده بود احتیاج دارند ، تکه زمین مذکور به وسیله دیواری از مسجد مورد بحث جدا شده و تصرف آن توسط مالکین مذکور ضرر یا نقصانی برای مسجد ندارد ، آیا تصرف مالکین یا همان واقفان مسجد نسبت به تکه زمینی که برای گلدسته اختصاص داده شده بود به خاطر احتیاجی که به آن برای تکمیل سهم اختصاصیشان دارند از نظر شرعی جایز است؟

جواب: پس از تمام شدن وقفیت زمین و تحقق قبض ، قابل تغییر نیست ولو از سوی واقف بلی اگر وقفیت تمام نشده باشد اختیار با مالک است.

37. پدر اینجانب در زمان حیات خود فرموده بودند «فلان زمین را داده‌ام یا می‌خواهم بدهم برای مسجد» یا اینکه گفته می‌خواهم وقف کنم برای مسجد آیا بنا بر اظهارات فوق وقف منعقد شده یا خیر؟

جواب: در فرض مسأله زمین حکم وقف ندارد.

38. ساختمانی در جنب گلزار شهداء مدت هشت سال پیش به شکل سوله توسط شهردار وقت این شهرستان به عنوان سالن گورستان ساخته شده که اینجانب در سال 1377 سالن فوق را به معرفی امام جمعه و کمک مردم از شهرداری تحویل گرفته آن را به نام حسینیه گلزار شهداء گذاشتیم بعد از آنکه به استفاده رسید به صاحب زمین مراجعه نموده فرمودند زمین فوق اگر برای نماز باشد من خیلی راضی هستم پس حسینیه را به مسجد صاحب الزمان گلزار شهداء نامگذاری نموده و چون راه دیگر جهت خواهران داشت راه دیگر که راهرو بالکن و زیر بالکن هست به مقدار 50 متر زیر بالکن و بالای آن را حسینیه قرار دادیم که در وقت ضروری جهت استفاده خواهران قرار گیرد آیا از نظر مسجد شدن اشکالی دارد یا خیر؟

جواب: زمین اگر از سوی مالک شرعی آن وقف مسجد شده و با اجازه او به قصد مسجدیت در آن نماز خوانده شده است حکم مسجد دارد در غیر این فرض حکم مسجد را ندارد و اختیار زمین با مالک شرعی آن است.

39. شخصی زمینی را وقف کرده جهت مسجد که درآن زمین مسجد ساخته شود اما با وجود مشکلات مالی کسی قادر به ساختن آن نگردیده است و نمی شود ، آیا می شود صاحب خانه همجوار این زمین، پول زمین را بدهد یا یک زمین بهتر در جای دیگر تحویل دهد؟ اگر هم این کار انجام نگیرد این زمین موقوفه تبدیل به محل زباله دانی می شود، از محضر حضرتعالی تقاضای جواب دارم.

جواب: اگر پس از اجراء صیغه وقف برای مسجد، واقف یا با اجازه واقف در آن زمین به قصد مسجدیت نماز خوانده باشند قابل تغییر نیست و حکم مسجد را دارد و اگر صیغه خوانده نشده اختیار آن با واقف است.

40. 1- در یکی از محله ‌های شهر توسط فرد خیر و نیکوکاری قطعه زمینی جهت احداث مسجد امام صادق(ع) وقف گردیده و به قصد مسجد نیز در آن زمین اقامه نماز گردیده است ، حالیه با توجه به اینکه جهت استفاده بهینه و مطلوب از چندین مکان مذهبی ، فرهنگی ، هیأت امناء محترم مسجد مذکور در نظر دارند زمین را به فروش رسانده و در مکانی مناسب تر بدین منظور زمینی تهیه گردد و آنگاه مسجد امام جعفر صادق (ع) احداث گردد . علیهذا از محضر مبارک حضرتعالی استدعا داریم در صورت صلاحدید اجازه فرموده تا نسبت به فروش زمین مزبور و تبدیل به احسن کردن آن اقدام گردد.
2- توسط هیأت عزاداری و با کمک های مردمی یک قطعه زمین جهت برگزاری مراسم خریداری گردیده، مستدعی است جهت استفاده بهینه اجازه بفرمائید زمین مذکور فروخته شود و در راستای احداث مسجد امام صادق (ع)هزینه گردد.

جواب: 1-زمین مذکور که جهت احداث بنای مسجد در آن وقف شده و به حساب مسجد بودن در آن نماز خواندند حکم مسجد بر آن مترتب است و قابل تغییر و تبدیل و فروش نیست.
2-زمینی را که با تبرعات مؤمنین خریده اند باید در همان جهتی که متبرعین برای آن پول داده اند استفاده شود، و اگر تا به حال به وقفیت درنیامده ، فروش و تغییر جهت استفاده از آن موقوف به اجازه و اذن همه ‌ی افراد اهداء کننده پول خرید آن است.

41. زمینی را چندین سال پیش یکی از اهالی محل وقف مسجد کرده که مسجد بسازد چون زمین در دامنه کوه است و جمعیت آنجا هم خیلی کم و مسجد هم دارد از طرفی هم زمین مزبور کنار جاده ای که محل عبور حیوانات می باشد قرار گرفته امیدواریم اجازه فرمائید تا این زمین زیر نظر هیئت امناء مسجد در معرض فروش قرار داده شود و قیمت آن صرف تعمیر مسجد موجود گردد.

جواب: اگر پس از وقف نمودن زمین، با اجازه واقف در زمین مذکور به عنوان مسجدیت نماز خوانده شده قابل تغییر نیست وگرنه اختیار با مالک شرعی زمین است.

42. قطعه ‌ای زمین به مساحت 500 مترمربع جهت ساخت مسجد وقف نموده ‌ایم و با توجه به اینکه این زمین برای ساخت یک مسجد بزرگ و خوب کوچک است و این زمین جوابگوی جمعیت روستا نمی باشد لذا در مجاورت همین زمین زمینی برای همین منظور خریداری شده است و در حال احداث می باشد با مساحت 1000 مترمربع لذا از آن دفتر معظم تقاضا داریم اجازه فروش زمین قبلی را صادر نمائید که پول آن صرف مسجدی که مجاور آن در حال ساخت است خرج گردد.

جواب: وقفیت شرعی زمین اگر تمام نشده است اختیار آن با خود شماست ولی اگر وقفیت آن با انشاء وقف و تحویل به متولی یا واگذاری آن به نمازگزاران و اقامه نماز در آن تمام شده باشد حکم مسجد دارد دیگر قابل تغییر و تبدیل و فروش نیست.

43.زمینی جهت احداث مسجد وقف شده و شخصی با قولنامه عادی رایج در روستا با مشخصاتی که فتوکپی آن پیوست می‌باشد آنرا فروخته است، طبق نظر شرع و قانون نظام مقدس اسلام خرید و فروش این زمین وقف شده چه حکمی دارد؟ در زمین مورد بحث به قصد وقف ابدی خریداری شده و بعداً با قیمت بیشتری بفروش رفته است.

جواب: اگر زمین پس از خریداری وقف شده و تحویل متولی شرعی یا جهت وقف داده شده باشد وقف تمام است و قابل خرید و فروش نیست و اگر وقف تمام نیست و لو از جهت  اینکه قبض معتبر در وقف حاصل نشده باشد فروش آن بلامانع است.

44. منزلی در جنب مسجد بوده که صاحب آن دو دانگ منزل خود را وقف مسجد نامبرده کرده که صحنی داشته باشد و صیغه وقف خوانده شده ، حالیه بعد از فوت او عیالش کلیه منزل را فروخته و مبلغ سیصد هزار تومان به امناء مسجد داده. آیا تکلیف چیست می‌توان این پول را به مصرف دیگر مسجد رساند یا اینکه زمین به حال وقف باقی است ، خواهشمند است تکلیف شرعی را مرقوم فرمائید که مورد لزوم است.

جواب: واقف اگر پس از انشاء وقف ، زمین موقوفه را به قبض متولی شرعی موقوفه یا جهت وقف داده وقفیت آن تمام و فروش آن باطل است زمین باید به وقف برگردد و پول پرداختی فروشنده به او مسترد شود و خسارت مشتری را فروشنده ضامن است، ولی اگر قبض موقوفه در حیات واقف حاصل نشده باشد با فوت او وقف باطل گردید و زمین جزو ماترک او محسوب و به تمام ورثه می‌رسد ، و در اینصورت پول پرداختی فروشنده اگر تبرع برای مصارف مسجد باشد صرف آن در امور مسجد مانع ندارد.

45. یک باب منزل و دو هکتار زمین زراعی جهت ساخت یک باب مدرسه علمیه وقف گردیده که مدرسه علمیه‌ای را بنا نمایند. بعد از چند صباحی در محل دیگر مدرسه علمیه بنا گردیده و لذا نیازی به مدرسه علمیه احساس نمی‌شود.
خواهشمند است با توجه به اینکه محل مذکور احتیاج به مسجد و مدرسه و ... نیز دارد ، اجازه فرمائید که منزل و زمین زراعی فوق الذکر را برای کارهای عام المنفعه و یا برای مدارس علمیه دیگر شهرستان‌های کشور هزینه نمائیم.

جواب: در تحقق وقف ، قبض و اقباض شرط است بنابر این اگر املاک مذکور به قبض متولی یا حاکم شرع نرسیده وقف محقق نشده و اختیار آن به دست مالک است.

46. سال 1364 اینجانب زمینی را طی سند رسمی به وقف حوزه علمیه درآوردم که آقای امام جمعه محترم ، ساختمان آن را بسازند و مورد استفاده طلاب قرار گیرد متأسفانه از آن تاریخ تاکنون هیچگونه عملی بر روی زمین انجام نگرفته و عمل به وقف نشده و کار دیگری هم روی زمین به خاطر وقف مورد نظر نمی‌شود انجام داد و زمین بدون استفاده مانده حال با گذشت سیزده سال و عمل نشدن به وقف و با توجه به اینکه هیچ گونه امیدی هم به ساختن آن نمی‌رود و مسئله منتفی شده آیا زمین به وقفیت خود باقی است یا قابل عودت است؟

جواب: اگر زمین قبض نشده وقف تحقق نیافته و اختیار آن با خود شماست و اگر تحویل داده شده وقف تمام و قابل تغییر و تبدیل و عودت نیست.

47. زمینی را به آموزش و پرورش برای ساختن مدرسه هدیه کردم ، ولی بعد از مشورت و اطلاع از اینکه با پول آن زمین می توان چندین مدرسه در محله های دیگر شهر ساخت ، برای فروش زمین تحت نظارت وزارت آموزش و پرورش و مصرف پول آن برای ساختن چند مدرسه در جنوب شهر یا در مناطق محروم ، به آن وزارتخانه مراجعه کردم ، آیا انجام این کار برای من جایز است؟

جواب: اگر وقف زمین مدرسه با انشاء وقف و تحویل آن به آموزش و پرورش به اعتبار اینکه مسئول و متولّی این امر است ، تمام شده باشد ، بعد از آن حق رجوع و دخالت و تصرّف در آن زمین را ندارید ، ولی اگر وقف هر چند به زبان فارسی انشاء نشده باشد و یا زمین به عنوان قبضِ وقف تحویل وزارت آموزش و پرورش نشده باشد ، در این صورت زمین بر ملکیّت شما باقی است و اختیار آن در دست شماست.

48. مردم از قدیم الایام برای ساختن سه مدرسه، زمینی در اختیار آموزش و پرورش گذاشته‌اند و نیت آنها این بوده که این زمین‌ها را ما وقف مدرسه نمودیم که مادام العمر به عنوان مدرسه استفاده شود و مردم هم در ساختن ساختمان آن مشارکت نیروی انسانی و مصالح داشته اند و از هر کس سؤال می شود می گویند ما این نیرو و مصالح را وقف مدرسه نموده ایم مسئولین ذیربط (آموزش و پرورش) هم اکنون تصمیم به فروش آن گرفته اند. لذا خواهشمند است هر چه سریعتر حکم شرعی را در این زمینه بیان نمائید.

جواب: اگر زمین‌ها را برای ساختن مدرسه در آن واگذار کرده اند فروش آنها جایز نیست.

49. مقدار پنج هکتار زمین در شهر محمد آباد از طرف بنیاد مستضعفان جهت گورستان به شهرداری شهر واگذار گردید ، گرچه صیغه وقف خوانده نشد اما چند جنازه در آن زمین دفن گردید آیا می‌توانیم از این زمین مقدار یک هکتار جهت احداث بیمارستان شهر ، مورد استفاده قرار دهیم؟ یا مقدار یک هکتار از زمین یاد شده را از شهرداری جهت بیمارستان اجاره کنیم؟ با توجه به اینکه در شهر بیمارستان وجود ندارد اما قبرستان‌های متعددی موجود است.

جواب: اگر مسئول ذیربط قانونی که اجازه واگذاری زمین را داشته با قصد وقف کردن برای دفن اموات مؤمنین در اختیار عموم قرار داده است و به همین عنوان و قصد ، اموات را در آن دفن نموده اند تمام زمین را که به این قصد واگذار شده حکم وقف را دارد و تبدیل آن به چیز دیگر جایز نیست و اگر وقف نشده باشد اشکال ندارد.

50. زمین کنار حسینیه مربوط به بانوئی که در حال حاضر مرحوم گردیده است وقف نموده برای ساختن غسالخانه که این زمین نزدیک خیابان می‌باشد و با جهاد سازندگی منطقه صحبت کرده ایم و ایشان جواب داده اند که ما غسالخانه نزدیک خیابان درست نمی‌کنیم و در جای دیگری در حال حاضر غسالخانه برای روستا ساخته شده است و ما الان نمی‌دانیم با این تکه زمین چه کنیم؟ سؤال ما این است: 1) آیا وارثان این مرحوم می‌توانند زمین را بفروش برسانند و خرج مثلاً حسینیه و یا دیوار قبرستان و یا امر خیری دیگر در روستا نمایند و یا خیر؟ آیا معتمدین محل می‌توانند به فروش برسانند وباز خرج کار‌های خیر در روستا کنند؟

جواب: اگر زمین را تحویل متولی وقف نداده است وقف تمام نیست و باقی بر ملک میت است که بعد از فوت او حکم سایر ترکه او را دارد.

واقف و متولی وقف شخص واحد

51. احتراماً به استحضار می‌رساند که شخصی مطابق وقفنامه مورخه 1339/04/12 شمسی در مرض متصل به موت در حالیکه به شدت بیمار و در بستر بوده است منزل مسکونی خود را وقف برگزاری تعزیه داری و روضه خوانی حضرت خامس آل عبا و سایر ائمه هدی(ع) در عمارت اندرونی که جزء رقبات موقوفه است نموده و در تاریخ 1339/04/26 یعنی 14 روز بعد بدرود حیات گفته ضمناً از زمانی که وقفنامه تنظیم شده تا زمان فوت واقف که تولیت را نیز عهده دار بوده عملاً تصرف به وقف صورت نپذیرفته است و به لحاظ این دو مطلب علماء محترم محل از همان زمان در صحت وقف مزبور دچار شک و شبهه و تردید بوده اند، لذا خواهشمند است نظر مبارک خود را در خصوص صحت یا اشکال و چگونگی وقف مزبور مرقوم فرمایید.

جواب: اگر واقف منزل مسکونی خود را با صیغه وقف نموده است و خود را متولی موقوفه قرار داده است با فرض این که در تصرف متولی بوده نیاز به قبض جدید نیست و وقف تمام است و قابل تغییر نیست.

 وقف بر اولاد ذکور

52. اگر کسی برای آنکه دختر و نوه دختریش از املاکش استفاده نکنند، آن املاک را وقف بر اولاد ذکور خود سازد، آیا این وقف صحیح است ؟

جواب: اگر در زمان حیات وقف را تحویل داده باشد صحیح است.