راه های شناخت مجتهد جامع‌الشرائط

از دو راه می‌توان مجتهد حائز شرایط را شناخت:

1. حصول علم یا اطمینان، چه از راه شهرت فراگیر میان مردم و چه از راه تجربه‌ شخصی (در صورتی‌که مکلف از اهل خبره و فقیه شناس باشد) یا از هر راه دیگر.
2. شهادت و گواهی دو نفر عادل از اهل خبره، هر چند موجب اطمینان نشود.

توجه

• اگر بیّنه‌ شرعی (شهادت دو نفر عادل و اهل خبره) بر صلاحیت و جامع الشرائط بودن مجتهدی اقامه شود، تا زمانی که بیّنه‌ شرعی دیگری بر خلاف آن وجود نداشته باشد، آن بیّنه حجت شرعی است و طبق آن می‌توان عمل کرد و لازم نیست تحقیق شود که آیا بیّنه‌ ای بر خلاف آن وجود دارد یا خیر؟

راه های به دست آوردن فتوای مجتهد

نظر و دستور مجتهد را در مسائل شرعی از چند راه می‌توان به دست آورد:

1. شنیدن از خود مجتهد؛
2.  خبر دادن یک شخص عادل یا یک شخص موثق از خود مجتهد یا از رساله قابل اطمینان او؛
3. مراجعه به رساله قابل اطمینان مجتهد.

توجه

• اگر کسی فتوای مجتهدی را به دیگری بگوید، چنانچه فتوای آن مجتهد عوض شود، لازم نیست به او خبر دهد^[1] ولی اگر در نقل فتوای مجتهد دچار اشتباه شده، در صورت امکان باید اشتباه را برطرف کند.

تقلید از غیر اعلم

در موارد زیر تقلید از مجتهد جامع الشرایط غیر اعلم (با رعایت ترتیب "الأعلم فالأعلم" بنابر احتیاط واجب) ^[2]جایز است:

1. مسائلی که مجتهد اعلم احتیاط واجب داده و مجتهد غیر اعلم، فتوای صریح دارد؛          
2. مسائلی که فتوای غیر اعلم، مخالف فتوای اعلم نباشد؛
3. مسائلی که فتوای اعلم مخالف احتیاط و فتوای غیر اعلم، موافق احتیاط باشد.
4. مسائلی که مجتهد اعلم، فتوایی ندارد و یا دسترسی به نظر او هرچند با تحقیق، ممکن نیست و مجتهد غیر اعلم، حکم آن مسأله را بیان کرده است.

تبعیض در تقلید

1.اگر مجتهدی در بعضی از ابواب فقهی؛ مانند باب عبادات، ‌اعلم باشد و مجتهد دیگر در ابواب دیگری؛ مانند معاملات، اعلم باشد، بنابر احتیاط واجب مکلّف باید در هر قسمت، احکام شرعی را از مجتهدی که در آن قسمت، تبحّر و مهارت بیشتری دارد و اعلم است، تقلید کند که این را اصطلاحاً "تبعیض در تقلید" می گویند.

2.اگر دو مجتهد در تمامی احکام شرعی دارای تبحّر و مهارت یکسان باشند، تبعیض در تقلید از آنها اشکال ندارد؛ ولی اگر مکلّف در مسأله ای از یکی از آنها تقلید کند، بنابر احتیاط واجب نمی تواند در آن مسأله به دیگری عدول نماید.

عدول از یک مجتهد به مجتهد دیگر

1.در صورتی که مجتهد دوّم، اعلم از مجتهد اوّل باشد، عدول به مجتهد دوّم در صورت اختلاف فتوا بنابر احتیاط، واجب است.

2.دشواری عمل به فتاوای مجتهد اعلم، سبب جواز عدول از او به مجتهد دیگر نمی‌شود.

تقلید از مجتهد میّت

1.هرگاه مرجع تقلید از دنیا برود مقلدین او می‌توانند همچنان از او تقلید کنند یعنی به فتوا و رساله‌ی او عمل نمایند، این را اصطلاحاً "بقاء بر تقلید میّت" می‌گویند.

2.بقاء بر تقلید مجتهد میّت حتی در صورت اعلم بودن او واجب نیست؛ ولی سزاوار است که احتیاط در بقا بر تقلید میّت اعلم ترک نشود.

3.تقلید ابتدایی از مجتهد میّت یا بقا بر تقلید او و حدود آن، باید به تقلید از مجتهد زنده باشد.

4.افرادی که در زمان حیات مجتهد جامع الشرائط غیر بالغ بوده‌اند و به نحو صحیح از او تقلید کرده‌اند می‌توانند بعد از فوت آن مجتهد همچنان بر تقلید وی باقی بمانند.

5.شخصی که از مجتهدی تقلید می‌کرده و بعد از فوت او در بعضی از مسایل از مجتهد دیگری تقلید کرده است و این مجتهد نیز وفات کرده، می‌تواند مانند گذشته بر تقلید از مجتهد اوّل در مسایلی که از او عدول نکرده باقی بماند، همچنان که مخیّر است در مسایلی که عدول نموده بر فتوای مجتهد دوّم باقی بماند و یا به مجتهد زنده عدول کند ولی اگر مجتهد سوّم بقا را واجب بداند باید بر مجتهد اوّل باقی بماند.

6.اگر مکلّف بعد از فوت مرجع تقلیدش در برخی مسائل یا همه­ی احکام از مرجع زنده تقلید کند، بنابر احتیاط واجب نمی‌تواند در مسائلی که از مجتهد زنده تقلید کرده، مجدداً از میّت تقلید کند.

مسائل متفرقه‌ تقلید

1.جاهل به حکم شرعی بر دو قسم است:

1. جاهل قاصر: کسی است که متوجه جهل خود نیست و یا توجه به جهلش دارد،  ولی راهی برای برطرف کردن آن  ندارد.
2. جاهل مقصّر: به کسی گفته می‌شود که متوجه جهل خود بوده و راه‌ رفع جهالت خود را هم می‌داند ولی در رفع جهالت و آموختن احکام کوتاهی می‌کند.

2."فتوا" آن است که مجتهد، حکم شرعی را با قطع و یقین بیان کرده و مکلّف باید طبق آن عمل کند.

3."احتیاط واجب" آن است که مجتهد در مسأله­ای فتوای صریح نداده بلکه به وجوب انجام یا ترک فعلی از باب احتیاط، حکم می­کند. مکلّف در این مساله می‌تواند یا به همین احتیاطِ مرجع خود، عمل نماید یا به مجتهد اعلم بعد از او رجوع کند.

4."احتیاط مستحب" آن است که مجتهد قبل یا بعد از فتوا، احتیاط داده است ^[1] و مکلّف می‌تواند طبق فتوا یا به احتیاط مستحب عمل ­کند و نمی‌تواند در آن مسأله به فتوای مجتهد دیگر رفتار کند.

تمرین