1. شیء متنجس از جهت امکان تطهیر، به دو صورت است:

الف) قابل تطهیر نیست:

یک- درحال نجاست منفعت حلالی ندارد؛ مانند دارویی که نجس شده و منفعت آن منحصر در شرب است و شرب نجس هم در غیر موارد ضرورت، حرام است. ← معامله‌‌ صحیح نیست. (مکاسب محرمه، ج67، ص2)

دو- درحال نجاست منفعت حلال دارد ← معامله جایز است. (مکاسب محرمه، ج67، ص9)

ب) قابل تطهیر است ← معامله جایز است. (مکاسب محرمه، ج69، ص2)

3. اعلام نجاست متنجس

وجوب اعلام نجاست در جایی است که علم یا احتمال قوی به امکان صَرف مبیع متنجّس در حرام وجود داشته باشد. در غیر این‌‌صورت، اگر فروشنده می‌داند که مشتری کالا را در حرام صرف نمی‌کند، اعلام واجب نیست.

4. تغریر جاهل[1]

تغریر و فریب‌دادن دیگری به یکی از سه صورت زیر است:

الف) تغریر در معارف حقّة الهیّه؛ برای مثال کسی مسئله معاد یا امامت که واجب است مکلف درباره آن معرفت صحیح داشته باشد، به شکل غلط به دیگری بگوید← حرام است. (مکاسب محرمه، ج75، ص4)

نکته

گاهی بیان سست و دفاع ناقص از یک حقیقت، مشمول همین تغریر جاهل است؛ چراکه این دفاع موهن، مثل حمله به آن حقیقت است. ازاین‌‌رو سخن باید متقن باشد و اگر درباره مطلبی شک داریم، آن ‌‌را بیان نکنیم. (مکاسب محرمه، ج75، ص6)

تغریر در اثر جهل به حکم شرعی؛ در چنین جایی افزون بر اعتقاد باطل، مفسدۀ عملی هم در پی دارد؛ چنان‌‌که انسانی در باب نماز، روزه یا حج، امری خلاف واقع به مخاطب بگوید، که در این صورت، هم باور اشتباه در او به وجود می‌آید و هم عملش باطل و فاسد می‌شود ← حرام است. (مکاسب محرمه، ج75، ص6)

ج) تغریری که ناشی از جهل به موضوع است؛ مثلاً در جایی‌‌که شخصی با تغییر دادن عنوان موضوع یا به هر نحو دیگر، موضوع حکم شرعی را طوری در اختیار دیگری گذارد که او مرتکب حرام شود؛ یعنی عمل یا گفتار غارّ [2] باعث ارتکاب حرام در مغرور[3]، شود. چه این تأثیرگذاری، به صورت علیّت یا سببیّت و یا شرطیّت[4] باشد. ← حرام است. (مکاسب محرمه، ج76، ص2و8)

---------------------------------
[1]. تغریر جاهل، یعنی کسی را به کمک جهالت خودِ او در ورطۀ گناه افکندن.
[2] . فریب دهنده
[3] . فریب خورده
[4]. تفاوت سبب و شرط در این است که تأثیر سبب در پیدایش مسبّب از نوع تأثیر علّت در تحقّق معلول است. امّا تأثیر شرط، تأثیر علّت نیست؛ ایجاد زمینه است تا اینکه مسبّب از علّت تولید شود. یک اوضاع و احوال را به‌‌وجود می‌آورد تا آن سبب بتواند در تحقّق مسبّب تأثیر گذارد؛ مثلاً در اعتباریات، صیغۀ بیع، ایجاب و قبول، سبب تحقّق بیع در عالم اعتبار است. ولی شرطش این است که متعاقدین، عاقل، بالغ و مرید باشند. کمال طرفین به عقل و بلوغ، شرط تأثیر عقد ایجاب و قبول برای ایجاد ملکیّت است.

مسئله

کسی که نسبت به حکم شرعی در باب نماز، روزه، حج و غیره جاهل است، اگر حکم شرعی بر خلاف واقع به گونه‌ای به او گفته شود که موجب باطل و فاسد شدن عملش شود، حرام است.

اگر شخصی جاهل به اجزاء و شرایط نماز باشد، چنانچه جهل او به اجزاء و شرایطی باشد که اخلال به آنها از روی جهل به صحت نماز ضرر نزند، آگاه کردن او واجب نیست، ولی اگر از اجزاء و شرایطی است که اخلال به آنها هر چند از روی جهل، موجب بطلان نماز است؛ مثل وضو، غسل، وقت، رکوع و سجود، در این صورت اعلام به جاهل واجب است.                                                                                     

کسی که نسبت به موضوع حکم شرعی جاهل است، چنانچه موضوع حکم بر خلاف واقع به گونه‌ای برای او بیان شودکه موجب ارتکاب گناه توسط وی شود، حرام است.

اگر شخصی باعث به گناه افتادن دیگری نمی‌‌شود، ولی کسی را در حال ارتکاب حرام می‌بیند و مانع او نمی‌شود:

1. ارتکاب حرام به‌‌خاطر جهل به حکم است (خواه حکم تکلیفی و یا حکم وضعی)   ← بر مکلّف اظهار و اعلام حکم شرعی واجب است.

vمثال: کسی‌‌‌‌ که با تیمم نماز می‌‌خواند، درحالی‌‌که آب وجود دارد و نمی‌داند با وجود آب، تیمّم باطل است. یا نمی‌داند هنگام زلزله نماز آیات واجب می‌‌شود یا حرمت فقّاع را نمی‌‌داند، یا نمی‌‌داند نظر به برخی از نامحرم‌‌هایی که در معاشرت‌‌های خانوادگی متداول است، حرام است. همۀ اینها از موارد جهل به حکم کلّی الهی است که اعلام آن واجب است. (مکاسب محرمه، ج78، ص5و9)

2. به‌‌خاطر جهل به موضوع است:

الف) موضوع در شریعت اسلام از موضوعات مهم است که خداوند به هیچ وجه راضی به ابتلای مکلّف به آن نیست، مثل جان انسان‌‌ یا اعراض (آبرو و حیثیّت مؤمن) و همچنین اموال او ← بر مکلّف اظهار و اعلام واجب است. (مکاسب محرمه، ج79، ص2)

v مثال: مال کسی را بدون اینکه بداند غصب است، تصرّف می‌کند، یا به خیال اینکه فردی مهدورالدّم است، می‌خواهد او را به قتل برساند، یا می‌‌خواهد خواهر رضاعی‌‌اش را -بدون این‌‌که بداند خواهرش است- به عقد خود درآورد. (مکاسب محرمه، ج79، ص2)

ب) موضوع از موضوعات مهم نیست ← اعلام واجب نیست؛ مثل احکامی‌‌که جاهل در آنها معذور است. (مکاسب محرمه، ج79، ص3)

3. در موارد شک در اهمیت موضوع احتیاط واجب اظهار و اعلام است. (مکاسب محرمه، ج79، ص3)

در تکوینیّات، مثلاً آتش سبب سوزاندن است. ولی شرط تأثیر این سبب، تماس آن با جسم است. اگر تماس نباشد، آتش اعمال سببیّت نمی‌کند؛ هر دو به نحوی تأثیر دارند، امّا تأثیر آتش غیر از تأثیر تماس است. ازاین‌‌رو دو نوع تأثیرند که به اوّلی «سبب» می‌گویند و به دوّمی «شرط». (مکاسب محرمه، ج76، ص3)