بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم
خيلى شيرين و جذاب است براى من كه در جمع دانشجويان اين شهر و در دانشگاه فردوسى حضور پيدا كنم؛ و ياد و خاطره ى ساليان دورى را كه در همين شهر با جمعى از دانشجويان همين دانشگاه در جلساتى گرم، پُر هيجان و در عين حال پُر خطر اجتماع ميكرديم، در ذهن بنده دوباره زنده بشود. البته دانشجويان امروز اين دانشگاه با دانشجويان سالهاى اول دهه ى پنجاه - كه من به آن اشاره مى كنم - سى و پنج سال فاصله دارند؛ لكن جريان دانشجوئى مثل يك شط زلال است؛ مثل يك رودخانه است. اگرچه اجزاء و قطعات آبى كه از يك رودخانه عبور ميكند، هر لحظه متفاوت است، اما جريان يك جريان است. شما وقتى كه جلو كارون يا زاينده رود مى ايستيد، اين را همان رودخانه اى مى بينيد كه در سال قبل مشاهده كرديد. من به شما كه نگاه ميكنم - عزيزان جوان دانشجو - مسجد كرامت و مسجد امام حسن مجتبى را به ياد مى آورم؛ كه آنجا هم همين شماها - شماهاى سى و پنج سال قبل - مى نشستيد و درس تفسير قرآن و تفسير نهج البلاغه و مبانى نهضت اسلامى مذاكره و بحث ميشد؛ نوشته ميشد و گفته ميشد. چوبش را هم ميخوريم؛ هم شما ميخورديد، هم ما ميخورديم. دستگاه جبارِ طاغوت، آن روز تحمل نميكرد كه يك طلبه با جمعى دانشجو بنشينند و از دين حرف بزنند؛ بخصوص كه محفل دانشجوئى ما آن روز، محفل گرمى هم بود؛ محفل پُر جمعيت و متراكمى بود. البته اين جمعيتهائى كه امروز شما بعد از انقلاب مى بينيد، قبل از انقلاب در هيچ جا و به هيچ مناسبتى شكل پيدا نميكرد؛ اما نسبت به جلسات و اجتماعات آن روز، هيچ اجتماعى شايد در كشور - اجتماع دانشجوئى - به يكپارچگى، يكدستى و تراكم اجتماع مسجد امام حسن يا مسجد كرامت كه بنده آنجا درس تفسير براى دانشجوها ميگفتم، وجود نداشت. شما حالا يادآور آن خاطره ها براى من هستيد.
اول يك جمله در باب مطالبى كه اين عزيزان دانشجو بيان كردند، عرض بكنم. من تقريباً همه ى آنچه را كه اين عزيزان گفتند، قبول دارم. اين پيشنهادها، اين فكرهاى نو، اين برقهائى كه در ذهن جوانِ دانشجوى ما ميزند، براى ما خيلى ارزشمند است. حرفها ضبط شد، ان شاءاللَّه اينها مورد توجه قرار ميگيرد. آن مقدارى كه با كاركرد متعارف و لازم برنامه هاى ما تماس دارد، مستقيماً از سوى ما دنبال خواهد شد، آن مقدار هم كه مربوط به دستگاههاست، به آن توصيه خواهد شد. البته عزيزان دانشجو - نه فقط اينجا، همه جا - وقتى حرف ميزنند، ايده پردازى ميكنند، فكر نو و شيرين خودشان را با ما در ميان ميگذارند، يك چاشنى گله و شكوه و آه و ناله اى هم با آن همراه ميكنند؛ عيبى هم ندارد؛ دل نازك جوانها در مقابل نابسامانى ها هنوز مثل دل ما سخت و محكم نشده؛ زود دلهاشان تحت تأثير قرار ميگيرد. گفت:
دلم از هيچ ميلرزد، دل يار است پندارى به مويى بسته صبرم، نغمه ى تار است پندارى
بحثى كه امروز من مطرح ميكنم، بحث لزوم بازشناسى الگوى توسعه و پيشرفت است. ما ميخواهيم پيشرفت كنيم. مدل اين پيشرفت چيست؟ اين مدل را بايد بازشناسى كنيم. در آخرين ديدارى كه من با دانشجوها داشتم - چند ماه قبل در سمنان - بحث تحول را مطرح كردم. گفتم تحول، سنت الهى است در زندگى بشر. با او سينه به سينه نبايد شد؛ از او استقبال بايد كرد. بايد تحول را مديريت كرد، تا به پيشرفت بينجامد؛ جامعه را پيش ببرد. اين را آنجا مطرح كردم. البته همان جا هم گفتم - الان هم تكرار ميكنم - دانشگاهيان؛ چه دانشجو، چه استاد و حوزويان؛ چه طلبه، چه استاد، همه بايد اين خط و رشته ى فكرى را تعقيب و دنبال كنند. حالا توضيحات بيشترى عرض خواهم كرد تا بتوانيم به نتيجه برسيم.
كارهاى بزرگ از ايده پردازى آغاز ميشود. اين ايده پردازى كارى نيست كه در اتاقهاى دربسته و در خلأ انجام بگيرد. بايد فكرهاى گوناگون، انديشه هاى گوناگون با آن سر و كار پيدا كنند، تماس پيدا كنند تا آنچه كه محصول كار هست، يك چيز عملى و منطقى از آب در بيايد. پس جان كلام، در اين بحثى كه امروز من ميخواهم بكنم، اين است كه ما بايد توسعه و پيشرفت را بازشناسى كنيم، ببينيم براى كشور ما، براى جامعه ى ما، مدل پيشرفت چيست.
دو گرايش غلط هميشه درباره ى پيشرفت و تحولِ منتهى به پيشرفت وجود داشته است. يك گرايش عبارت است از خيانتهائى كه به نام پيشرفت و تحول انجام گرفته؛ ضربه هائى كه به نام خدمت و زير پرچم اصلاحگرى بر پيكر ملت ما وارد شده است. از دوران قاجار خيلى از درباريان قاجار و شاهزادگان قاجارى - كه هم بيسواد بودند، هم دنياپرست بودند، هم در عين حال با محافل غربى ارتباط داشتند - عامل و وسيله ى وابستگىِ نادانسته ى كشور و فرهنگ ما به غرب شدند و ادعايشان اين بود كه اين، پيشرفت و تحول است!
در قضيه ى مشروطه، آن خطِ انگليسىِ ماجراى مشروطه حرفش ترقى خواهى بود؛ شعارش توسعه و پيشرفت بود. همان كسانى كه رهبران مشروطه را نابود كردند؛ شيخ فضل اللَّه را به دار كشيدند، مرحوم آيةاللَّه بهبهانى را ترور كردند، ستارخان و باقرخان را غير مستقيم به قتل رساندند و خلع سلاح كردند، رهبران صادق مشروطه را زير فشار قرار دادند و يك عده افرادى را كه وابسته ى به غرب و سياستهاى استعمارى بودند، به نام مشروطه خواه بر مردم مسلط كردند، شعار آنها هم همين ترقى خواهى بود! آنها هم ميگفتند: پيشرفت، تحول! زير اين نام، آنچنان خيانت بزرگى انجام گرفت.
رضاخان با شعار ترقى و اصلاح آمد سر كار. كودتا كرد؛ حكومت كودتا، بعد هم آن ديكتاتورىِ سياه و بى نظير، كه همه تحت عنوان و زير پرچم پيشرفت و توسعه و ترقى انجام گرفت. محمد رضا پسر او - حكومت موروثى و بعد هم كودتا در مرداد 32 - هم ادعاى حركت اصلاحى داشت و اين همه فاجعه براى اين كشور به وجود آوردند. ضربه اى كه به اين كشور و به اين ملت زدند، اين طورى بود.
در سطح جهانى هم همين طور است. استعمار ملتها - كه لكه ى ننگ تاريخ بشر در يكى دو قرن اخير هست - به نام پيشرفت ملتها انجام گرفت. استعمار يعنى نوسازى. انگليس ها، هلندى ها، پرتغالى ها، فرانسوى ها در نقاط مختلف آسيا و آفريقا و امريكاى لاتين رفتند بومى ها را قتل عام كردند، سرزمينها را تصرف كردند، دزدى كردند، خيانت كردند، هزار فاجعه به وجود آوردند؛ زيرِ نام نوسازى، پيشرفت، استعمار.
در دوره ى بعد هم كه نواستعمار پديد آمد، باز هم همين بود. اين همه تجاوز، اين همه جنگ افروزى، اين همه كودتا كه به وسيله ى سرويسهاى امنيتى كشورهاى غربى - چه امريكا، چه انگليس و چه غير اينها - انجام گرفته، همه زير پرچم تجددخواهى و پيشرفت و تحول و توسعه انجام گرفته. همين الان شما افغانستان و عراق جلوى چشمتان است. امريكايى ها آمدند وارد عراق شدند براى اينكه دنياى نوئى را؛ دنياى آزادى، دمكراسى و توسعه را براى مردم عراق به وجود بياورند. شما ببينيد الان در عراق چه خبر است! شايد در طول دوران حكومتهاى كودتائىِ عراق - كه آخرينش صدام بود - محنتى را كه امروز مردم عراق دارند از دست امريكايى ها ميكشند، تا حالا تحمل نكرده باشند. زن و مرد عراقى تحقير ميشوند. جوان امريكايى چكمه اش را ميگذارد پشت گردنِ يك جوان عراقى؛ چرا؟ چون از خيابان عبور ميكرده و به او مشكوك شده؛ او را ميخواباند و جلوى چشم زن و بچه اش، صورتش را به خاك فشار ميدهد. يا مرد را جلوى چشم مرد خانه كتك ميزنند؛ مردها زن خانه را به اسم توسعه و پيشرفت و به اسم نجات ملت عراق بازرسى بدنى ميكنند. در افغانستان هم همين طور است.
پس نام توسعه از يك طرف مورد چنين سوء استفاده هائى در طول تاريخ و در زمان خود ما در سرتاسر دنيا و در كشور خود ما انجام گرفته است. از يك طرف هم در نقطه ى مقابل، كسانى بوده اند و هستند كه با هر نوع نوآورى و تحولى مخالفت كرده اند؛ به اسم اينكه اين سابقه ندارد، اين را نمى شناسيم، اين را نميدانيم، به اين مشكوكيم. حديثِ « شرّ الأمور محدثاتها» را بد معنا كرده اند. با اينكه نوآورى سنت تاريخ است؛ سنت طبيعت است و بدون نوآورى زندگى بشر معنا پيدا نميكند؛ اما اينها مخالفت كردند. اين دو گرايش متضاد وجود داشته است.
پس ما بايد پيشرفت و آن چيزى را كه از تحول اراده ميكنيم و ميخواهيم، درست براى خودمان معنا كنيم و بفهميم دنبال چه هستيم، تا نه آن سوء استفاده انجام بگيرد، نه اين مخالفت و ضديت. البته اين به معناى اين نيست كه ما تازه مى خواهيم پيشرفت را شروع كنيم، لذا الگو براى پيشرفت ميخواهيم؛ نه، پيشرفت در كشور ما با انقلاب و با نهضت انقلابى شروع شد. يك جامعه ى ايستاى راكد، زير فشار، استعدادهاى خفته، بدون اجازه ى هيچ تحركى در درياى عميق استعدادهاى ملى ما، با حركت انقلابى دگرگون شد.
امروز علاوه بر اين كه خودِ تشكيل نظام جمهورى اسلامى يك تحول بزرگ، يك پيشرفت شگفت آور و عظيم بود كه يك حكومت موروثىِ كودتائىِ فاسدِ وابسته را يك ملتى بتواند تبديل كند به يك حكومت مردمى، كه هيچ تحولى از اين بالاتر نيست و خودِ اين، بزرگترين تحول و بزرگترين پيشرفت بود، اين را هم من به شما عرض بكنم كه در هيچ نقطه ى دنيا، در هيچ كشورى از كشورهاى دنيا اين منظره اى را كه شما امروز ملاحظه ميكنيد، نميتوانيد ببينيد. اينكه مسؤولان كشور با دانشجوها صميمانه، رو به رو، ساعتها بنشينند؛ يا رئيس جمهور كشور به تمام شهرهاى دور و نزديك كشور برود و در همه جا با استقبال و مواجهه ى مردم رو به رو شود؛ با مردم رو به رو حرف بزند. در مبارزات انتخاباتى سفر ميكنند و با طرفدارهاى خودشان مواجه ميشوند؛ اما هم آنها ميدانند، هم مخاطبانشان، كه اينها كار تبليغاتى است؛ كار انتخاباتى است؛ بعد از انتخابات تمام ميشود؛ چه ناكام بشوند، چه پيروز بشوند. اما معناى مردمى در كشور ما اين است كه نه فقط انتخابِ مردمى است، ارتباطِ مردمى هم است. با مسئولان حكومت، با اجزاء حكومت، تعاطى و تبادل فكر و ارتباط وسيع و عميق عاطفى است؛ عشق ورزىِ بين مسئولان و مردم است. مسئولانِ صادق به معناى واقعى كلمه به مردم عشق ميورزند؛ مردم هم به آنها متقابلا همين طور.
بعد از انقلاب هم تا كنون، ما هم در زمينه ى علمى، هم در زمينه ى اجتماعى، هم در زمينه ى سياسى، هم در زمينه ى بين المللى، هم در زمينه هاى اقتصادى و عمرانى پيشرفتهايى كه كرده ايم، بهت آور است. جوان امروز ما، دانشجوى امروز ما كه شما هستيد، نسخه ى گذشته را جلوى چشم نداريد تا مقايسه كنيد كه امروز چه است و آن روز چه بود. شما امروز كشورتان را با يك كشور پيشرفته اى كه مثلاً دويست سال سابقه ى تحرك علمى و پيشرفت علمى و تحقيق دارد نگاه ميكنيد، مى بينيد كمبود دارد، ميگوئيد كمبود است. درست هم هست، بله؛ اما اين مقايسه، مقايسه ى علمى اى نيست. كشور را بايد با آنچه كه بود، مقايسه كرد؛ كشور را بايد با كشورهاى مشابه و همجوار مقايسه كرد. امروز در آمارهاى جهانى، رشد علمى ايران در درجه ى اول يا در درجات اول در همه ى دنياست. البته با همين سرعت، هنوز خيلى عقبيم؛ اما كارهايى كه شده، در همه ى زمينه ها پيشرفت بوده است. حالا نمونه هايش را شما در محيط دانشجوئى خودتان نگاه كنيد. جمعيت كشور ايران از بعد از انقلاب دو برابر شده؛ جمعيت دانشجو ده برابر شده و تعداد دانشگاهها و رشته ها و پيشرفتها هم شايد بيش از ده برابر شده. يك روزى ساده ترين وسيله را ما بايستى از ديگران گدائى ميكرديم؛ اما امروز پيچيده ترين فناورى ها را كشور ما ميتواند خودش درست كند. اين پيشرفتها محيرالعقول است؛ شگفت آور است؛ اين را ديگران هم تصديق دارند، كه حالا اگر فرصت بشود، ان شاءاللَّه عرض ميكنم.
به هر حال بحثى كه براى الگوى پيشرفت ميكنيم، براى اين نيست كه مى خواهيم پيشرفت را شروع كنيم؛ پيشرفت از انقلاب شروع شده، بلكه به اين معناست كه با بحث نظرى و تعريف شفاف و ضابطه مند از پيشرفت، قصد داريم يك باور همگانى در درجه ى اول در بينِ نخبگان، بعد در همه ى مردم به وجود بيايد كه بدانند دنبال چه هستيم و به كجا ميخواهيم برسيم و بخشهاى گوناگون نظام بدانند چه كار بايد بكنند. اين را بايد پيدا كنيم. البته من امروز نميخواهم مدل و الگوى پيشرفت را اينجا مطرح كنم؛ نه، ميخواهم لزوم اين كار را بگويم.
مدل سازى و الگوسازى، كار خود شماست؛ يعنى كار نخبگان ماست. در تحقيقات دانشگاهى بايد دنبالش بروند، بحث كنند و در نهايت مدل پيشرفت را براى ايران اسلامى، براى اين جغرافيا، با اين تاريخ، با اين ملت، با اين امكانات، با اين آرمانها ترسيم و تعيين كنند و بر اساس او، حركت عمومى كشور به سوى پيشرفت در بخشهاى مختلف شكل بگيرد.
چرا لزوم اين كار را بايد بيان كرد؟ خيلى ساده است؛ به خاطر اينكه امروز در چشم بسيارى از نخبگان ما، بسيارى از كارگزاران ما، مدل پيشرفت صرفاً مدلهاى غربى است؛ توسعه و پيشرفت را بايد از روى مدلهايى كه غربى ها براى ما درست كرده اند، دنبال و تعقيب كنيم. امروز در چشم كارگزارانِ ما اين است و اين چيز خطرناكى است؛ چيز غلطى است؛ هم غلط است، خطاست، هم خطرناك است. غربى ها در تبليغات خيلى ماهرند؛ يعنى ماهر شده اند؛ در طول اين دويست سيصد سالى كه كار تبليغاتى پى درپى ميكنند، با تبليغات موفقِ خودشان توانسته اند اين باور را در بسيارى از ذهنها به وجود بياورند كه توسعه يافتگى مساوى است با غرب و غربى شدن! هر كشورى بخواهد كشور توسعه يافته اى محسوب بشود، بايستى غربى بشود! اين تبليغات آنهاست. هر كشورى كه از الگوهاى موجود غرب فاصله داشته باشد، توسعه يافته نيست! و هر چه فاصله اش بيشتر، فاصله اش از توسعه يافتگى بيشتر! اين طورى ميخواهند جا بيندازند و متأسفانه در ذهنها جا انداخته اند.
البته غربى ها اين تبليغات را كرده اند و ملاك و معيار توسعه يافتگى را الگوهاى خودشان قرار داده اند؛ اما حقيقتاً در مقام عمل، به آن كشورهائى كه ميخواستند غربى بشوند، كمك درستى هم نكرده اند؛ يعنى همين جا هم صداقت بخرج ندادند. من به شما عرض بكنم: غربى ها هيچ مايل نبودند و نيستند كه غير غربى وارد باشگاه علمى غرب شود. اين كشورهاى آسيائى كه الان پيشرفت كرده اند - مثل ژاپن، مثل چين، مثل تا حدودى هند - غرب به هيچ كدام از اينها كمكى نكرد. چين در كشمكش هاى شديد شرق و غرب - كمونيسم و دنياى سرمايه دارى - از طرف شوروىِ آن روز سخاوتمندانه مورد حمايت قرار گرفت؛ حتّى انرژى هسته اى اش را روس ها دادند. چين هيچ چيز نداشت؛ شوروى ها چون مى خواستند يك جبهه ى آسيائى بزرگى در مقابل امريكا و اروپا تشكيل بدهند، چين را تجهيز كردند؛ چون چين كمونيستى بود، تجهيزش كردند. هند هم در درجه ى بعد همين طور؛ يعنى در جبهه بندى هاى شرق و غرب، هند گرايش به چپ داشت، شوروى ها - چپ ها - كمكش كردند. امريكايى ها متقابلاً پاكستان را تقويت ميكردند. البته پاكستان هم انرژى هسته اى را خودش به وجود نياورد، آنها از چين گرفتند؛ اما امريكا چشمش را بست و در موازنه هاى سياسى منطقه اى به رو نياورد. ژاپن، پيشرفت علمى خودش را به كمك امريكا و غرب به دست نياورد؛ ژاپنى ها توانستند نفوذ علمى كنند - شايد تعبير سرقت، تعبير خوبى نباشد - و توانستند علم را به شكلى كه طرف راضى نيست، از او بقاپند؛ منتها ملت سختكوشى بودند و خودشان را پيش بردند؛ غرب به آنها كمكى نكرد.
ما حالا بايد براى شكستن اين طلسم فكر كنيم؛ كدام طلسم؟ اين طلسم كه كسى تصور كند كه پيشرفت كشور بايد لزوماً با الگوهاى غربى انجام بگيرد. اين وضعيت كاملاً خطرناكى براى كشور است. الگوهاى غربى با شرائط خودشان، با مبانى ذهنى خودشان، با اصول خودشان شكل پيدا كرده؛ بعلاوه ناموفق بوده. بنده به طور قاطع اين را ميگويم: الگوى پيشرفت غربى، يك الگوى ناموفق است. درست است كه به قدرت رسيده اند، به ثروت رسيده اند؛ اما بشريت را دچار فاجعه كرده اند. پيشرفتهاى غربى، پيشرفتهايى است كه امروز همه ى دنيا و همه ى بشريت دارند از آن رنج ميبرند؛ كشورهاى عقب مانده يك جور، كشورهاى پيشرفته يك جور. اين همان پيشرفت و توسعه اى است كه توانسته است گروه هاى معدود و انگشت شمارى از خانواده هاى ثروت را به ثروت برساند؛ اما ملتهاى ديگر را دچار اسارت و تحقير و استعمار كرده؛ جنگ به وجود آورده و حكومت تحميل كرده است و در داخل خود آن كشورها هم اخلاق فاسد، دورى از معنويت، فحشا، فساد، سكس، ويرانى خانواده و اين چيزها را رواج داده. بنابراين، موفق نيست. شما الان اگر آثار ادبى كشورهاى غربى - مثلاً فرانسه - را كه مربوط به سه قرن يا دو قرن پيش هست، بخوانيد، وضع امروزِ آنجا را هم مطالعه كنيد، خواهيد ديد مردمِ آنجا از لحاظ اخلاقى بميزان بسيار زيادى عقب رفته اند. اين وضعيتى كه امروز بر آنجا حاكم است، آن روزها حاكم نبود. پيشرفت تمدن غربى در طول قرنهاى متمادى، اين كشورها را از لحاظ اخلاقى دچار مشكل كرده؛ آنها را از لحاظ اخلاقى به انحطاط كشانده؛ از لحاظ وضع زندگى هم به آنها خدمتى نكرده؛ يعنى فقر در آنجاها برنيفتاده است. در آنجا كار و تلاش زياد است؛ اما دستاورد و محصول براى فرد و براى خانواده كم. بنابراين، پيشرفت غربى، پيشرفت ناموفقى است.
ما بايد پيشرفت را با الگوى اسلامى - ايرانى پيدا كنيم. اين براى ما حياتى است. چرا ميگوئيم اسلامى و چرا ميگوئيم ايرانى؟ اسلامى به خاطر اينكه بر مبانى نظرى و فلسفى اسلام و مبانى انسان شناختى اسلام استوار است. چرا ميگوئيم ايرانى؟ چون فكر و ابتكار ايرانى، اين را به دست آورده؛ اسلام در اختيار ملتهاى ديگر هم بود. اين ملت ما بوده است كه توانسته است يا ميتواند اين الگو را تهيه و فراهم كند. پس الگوى اسلامى ايرانى است. البته كشورهاى ديگر هم از آن، بدون ترديد استفاده خواهند كرد؛ همچنانى كه تا امروز هم ملت ما و كشور ما براى بسيارى از كشورها در بسيارى از چيزها الگو قرار گرفته، اينجا هم يقيناً اين الگو مورد تقليد و متابعت بسيارى از ملتها واقع خواهد شد.
آنچه كه موجب ميشود ما الگوى غربى را براى پيشرفت جامعه ى خودمان ناكافى بدانيم، در درجه ى اول اين است كه نگاه جامعه ى غربى و فلسفه هاى غربى به انسان - البته فلسفه هاى غربى مختلفند؛ اما برآيند همه ى آنها اين است - با نگاه اسلام به انسان، بكلى متفاوت است؛ يك تفاوت بنيانى و ريشه اى دارد. لذا پيشرفت كه براى انسان و به وسيله ى انسان است، در منطق فلسفه ى غرب معناى ديگرى پيدا ميكند، تا در منطق اسلام. پيشرفت از نظر غرب، پيشرفت مادى است؛ محور، سود مادى است؛ هرچه سود مادى بيشتر شد، پيشرفت بيشتر شده است؛ افزايش ثروت و قدرت. اين، معناى پيشرفتى است كه غرب به دنبال اوست؛ منطق غربى و مدل غربى به دنبال اوست و همين را به همه توصيه ميكنند. پيشرفت وقتى مادى شد، معنايش اين است كه اخلاق و معنويت را ميشود در راه چنين پيشرفتى قربانى كرد. يك ملت به پيشرفت دست پيدا كند؛ ولى اخلاق و معنويت در او وجود نداشته باشد. اما از نظر اسلام، پيشرفت اين نيست. البته پيشرفت مادى مطلوب است، اما به عنوان وسيله. هدف، رشد و تعالى انسان است.
پيشرفت كشور و تحولى كه به پيشرفت منتهى ميشود، بايد طورى برنامه ريزى و ترتيب داده شود كه انسان بتواند در آن به رشد و تعالى برسد؛ انسان در آن تحقير نشود. هدف، انتفاع انسانيت است، نه طبقه اى از انسان، حتّى نه انسانِ ايرانى. پيشرفتى كه ما ميخواهيم بر اساس اسلام و با تفكر اسلامى معنا كنيم، فقط براى انسان ايرانى سودمند نيست، چه برسد بگوئيم براى طبقه اى خاص. اين پيشرفت، براى كل بشريت و براى انسانيت است. نقطه ى تفارق اساسى، نگاه به انسان است. اينجا يك درنگى بكنيم و من يك مطلب معرفتى اسلامى را در اينجا عرض بكنم:
در اسلام نگاه به انسان از دو زاويه است كه اين دو زاويه هر دو مكمل همديگر هستند. اين ميتواند پايه و مبنائى براى همه ى مسائل كلان كشور و نسخه هائى كه براى آينده ى خودمان خواهيم نوشت، باشد. اين دو زاويه اى كه اسلام از آن به انسان نگاه ميكند، يكى نگاه به فرد انسان است؛ به انسان به عنوان يك فرد؛ به من، شما، زيد، عمرو به عنوان يك موجود داراى عقل و اختيار نگاه ميكند و او را مخاطب قرار ميدهد؛ از او مسئوليتى ميخواهد و به او شأنى ميدهد، كه حالا خواهيم گفت. يك نگاه ديگر به انسان، به عنوان يك كل و يك مجموعه ى انسانهاست. اين دو نگاه با هم منسجمند؛ مكمل يكديگرند. هر كدام، آن ديگرى را تكميل ميكند.
در نگاه اول كه نگاه اسلام به فردِ انسانى است، يك فرد مورد خطاب اسلام قرار ميگيرد. در اينجا انسان يك رهروى است كه در راهى حركت ميكند، كه اگر درست حركت كند، اين راه، او را به ساحت جمال و جلال الهى وارد خواهد كرد؛ او را به خدا خواهد رساند؛ «يا ايّها الانسان انّك كادح الى ربّك كدحاً فملاقيه». اگر بخواهيم اين راه را تعريف كنيم، در يك جمله ى كوتاه ميشود گفت اين راه، عبارت است از مسير خودپرستى تا خداپرستى. انسان از خودپرستى به سمت خداپرستى حركت كند. مسير صحيح و صراط مستقيم اين است. مسئوليت فرد انسان در اين نگاه، اين است كه اين مسير را طى كند. يكايك ما مخاطب به اين خطاب هستيم؛ ديگران بروند، نروند؛ حركت كنند، نكنند؛ دنيا را ظلمات كفر بگيرد يا نور ايمان بگيرد، از اين جهت تفاوت نميكند. وظيفه ى هر فردى به عنوان يك فرد اين است كه در اين راه حركت كند؛ «عليكم انفسكم لا يضرّكم من ظلّ اذا اهتديتم». بايد اين حركت را انجام بدهد؛ حركت از ظلمت به نور، از ظلمت خودخواهى به نور توحيد. جاده ى اين راه چيست؟ بالاخره مسيرى را ميخواهيم حركت كنيم و به جاده اى نياز داريم؛ اين جاده، همان واجبات و ترك محرمات است. ايمان قلبى موتور حركت در اين راه است؛ ملكات اخلاقى و فضائل اخلاقى، آذوقه و توشه ى اين راه است، كه راه و حركت را براى انسان آسان و تسهيل ميكند؛ سرعت ميبخشد. تقوا هم عبارت است از خويشتن پايى؛ مواظب خود باشد كه از اين راه تخطى و تجاوز نكند. وظيفه ى فرد در نگاه اسلام به فرد، اين است. در همه ى زمانها، در حكومت پيغمبران، در حكومت طواغيت، يك فرد وظيفه اش اين است كه اين كار را انجام دهد و تلاش خودش را بكند.
اسلام در اين نگاه به انسان به عنوان يك فرد، توصيه ميكنند زهد بورزد. زهد يعنى دلباخته و دلبسته ى دنيا نشود؛ اما در عين اينكه توصيه به زهد ميكنند، قطع رابطه ى با دنيا و كنار گذاشتن دنيا را ممنوع ميشمارند. دنيا چيست؟ دنيا همين طبيعت، همين بدن ما، زندگى ما، جامعه ى ما، سياست ما، اقتصاد ما، روابط اجتماعى ما، فرزند ما، ثروت ما، خانه ى ماست. دلبستگى به اين دنيا، دلباخته شدن به اين نمونه ها، در اين خطاب فردى، كار مذمومى است. دلباخته نبايد شد. اين دلباخته نشدن، دلبسته نشدن، اسمش زهد است؛ اما اينها را رها هم نبايد كرد. كسى از متاع دنيا، زينت دنيا، از نعمتهاى الهى در دنيا رو برگرداند، اين هم ممنوع است. « قل من حرّم زينة اللَّه الّتى اخرج لعباده و الطّيبات من الرّزق قل هى للّذين امنوا»؛ يعنى كسى حق ندارد كه از دنيا اعراض كند. اينها جزو مسلّمات و معارف روشن دين است كه من نميخواهم توضيح بدهم. اين، نگاه فردى است. در اين نگاه به فردِ انسان، اسلام استفاده ى از لذائذ زندگى و لذائذ حيات را براى او مباح ميكنند؛ اما در كنار او يك لذت بالاتر را كه لذت اُنس با خدا و لذت ذكر خداست، آن را هم به او ياد مى دهند. انسان در يك چنين راهى به عنوان انسانِ انديشمند و داراى اختيار، بايد انتخاب كند و در اين صراط حركت كند و برود. در اين نگاه، مخاطب البته فردِ انسان است. هدف اين حركت و اين تلاش هم رستگارى انسان است. اگر انسان به اين دستورالعمل و نسخه اى كه به او داده شده است. عمل بكند، رستگار مى شود. اين، يك نگاه است.
در زاويه اى ديگر در نگاه كلان، همين انسانى كه مخاطب به خطابِ فردى است، خليفه ى خدا در زمين معرفى شده؛ يك وظيفه ى ديگرى به او واگذار شده و آن عبارت است از وظيفه ى مديريت دنيا. دنيا را بايد آباد كند؛ «و استعمركم فيها». همين انسان مأمور است كه دنيا را آباد كند. آباد كردنِ دنيا يعنى چه؟ يعنى از استعدادهاى فراوان و غيرقابل شمارشى كه خداى متعال در اين طبيعت قرار داده، اين استعدادها را استخراج كند و از آنها براى پيشرفت زندگى بشر استفاده كند. در اين زمين و پيرامون زمين، استعدادهايى هست كه خداى متعال اينها را گذاشته است و بشر بايد اينها را پيدا كند. يك روزى بشر آتش را هم نمى شناخت، اما آتش بود؛ الكتريسيته را نمى شناخت، اما در طبيعت بود؛ قوه ى جاذبه را نمى شناخت، قوه ى بخار را نمى شناخت، اما اينها در طبيعت بود. امروز هم استعدادها و قواى بيشمار فراوانى از اين قبيل در اين طبيعت هست؛ بشر بايستى سعى كند اينها را بشناسد. اين مسئوليت بشر است؛ چون خليفه است و يكى از لوازم خليفه بودنِ انسان، اين است.
عين همين مطلب در مورد انسانهاست؛ يعنى انسان در اين نگاه دوم، وظيفه دارد استعدادهاى درونى انسان را استخراج كند؛ خرد انسانى، حكمت انسانى، دانش انسانى و توانائى هاى عجيبى كه در وجود روان انسان گذاشته شده، كه انسان را به يك موجود مقتدر تبديل ميكند. اين هم نگاه كلان است. در اين نگاه كلان، مخاطب كيست؟ مخاطب، همه ى افرادند. استقرار عدالت و روابط صحيح، خواسته شده است. از چه كسانى؟ از همه ى افراد. يكايك افراد جامعه ى بشرى در همين نگاه كلان، مخاطبند؛ يعنى وظيفه و مسئوليت دارند. ايجاد عدالت، ايجاد حكومت حق، ايجاد روابط انسانى، ايجاد دنياى آباد، دنياى آزاد، بر عهده ى افراد انسان است. در اين نگاه مى بينيد انسان همه كاره ى اين عالم است؛ هم مسئول خود و تربيت خود و تعالى خود و تزكيه و تطهير خود، هم مسئول ساختن دنيا. اين نگاه اسلام است به انسان.
اومانيزم غربى هم انسان محور است. اومانيزم - كه محور فلسفه هاى قرن نوزدهمى و بعد و قبل از آن است - انسان را محور قرار مى دهد. اما چه جور انسانى؟ انسان در منطق غرب و اومانيزم غربى، بكلى با اين انسانى كه در منطق اسلام هست، تفاوت دارد. انسان در الگو و نگاه اسلامى موجودى است هم طبيعى و هم الهى؛ دوبُعدى است؛ اما در نگاه غربى، انسان يك موجود مادى محض است و هدف او لذت جويى، كامجويى، بهره مندى از لذائذ زندگى دنياست، كه محور پيشرفت و توسعه در غرب است؛ انسان سودمحور. اما در جهان بينى اسلام، ثروت و قدرت و علم، وسيله اند براى تعالى انسان. در آن جهان بينى غربى، ثروت و قدرت و علم، هدفند. انسانها تحقير بشوند، ملتها تحقير بشوند، ميليونها انسان در جنگها لگدمال بشوند و كشته بشوند، براى اينكه كشورى به قدرت يا به ثروت برسد يا كمپانى هايى سلاحهاى خودشان را بفروشند؛ ايرادى ندارد! تفاوت منطقى، اين است.
بنابراين، آن چيزى كه ما به آن نياز داريم، اين است كه نقشه ى پيشرفت كشورمان را بر اساس جهان بينى اسلام براى اين انسان، انسانِ در منطق اسلام، فراهم و تهيه كنيم. در اين نقشه ى پيشرفت و تحول، ديگر معنا ندارد كه پيشرفت با فحشا، با غوطه خوردن درمنجلاب فساد همراه باشد. معنويت، پايه ى اساسى اين پيشرفت خواهد بود. پيشرفتى كه محورش انسان است و انسانى كه داراى بُعد معنوى قوى است و انسانى كه علم و دنيا و ثروت و فعاليت زندگى را وسيله اى قرار مى دهد براى تعالى روحى و رفتن به سوى خداى متعال، اين پيشرفت با آن پيشرفت خيلى متفاوت است. (صداى اذان به گوش من ميرسد. من معمولاً وقتى اذان بشود، برنامه را ادامه نميدهم. ناچارم حرف را تمام كنم، لكن جمع بندى ميكنم.)
من ميخواهم بگويم مجموعه ى دانشگاهى كشور ما، مجموعه ى نخبگان كشور ما - هم حوزه و دانشگاه - يكى از بزرگترين كارهاشان بايد اين باشد كه نقشه ى جامع پيشرفت كشور را بر اساس مبانى اسلام تنظيم كنند؛ دل به الگوى غربى و مدلسازى هاى غربى نسپرند. او نميتواند كشور را نجات بدهد؛ او نميتواند پيشرفت كشور ما را تنظيم كند. كسانى كه در مراكز برنامه ريزى يا در مراكز علمى و تحقيقى هستند و راجع به اقتصاد، راجع به سياست، راجع به سياست بين المللى و راجع به مسائل حياتى ديگر كشور كار و فكر ميكنند، دنبال اين نباشند كه فرمولهاى غربى را؛ فرمولهاى اقتصادى غرب، فرمولهاى بانك جهانى يا صندوق بين المللى پول را با مسائل كشور تطبيق كنند؛ نه، آن نظريه ها، نظريه هاى مفيد براى ما نيست. البته از عِلمشان استفاده ميكنيم؛ ما تعصب نداريم. هرجا پيشرفت علمى، تجربه ى علمى باشد، استفاده ميكنيم. از مصالح استفاده ميكنيم؛ اما نقشه را بر طبق فكر خودمان، بر طبق نياز خودمان بايستى بريزيم.
امروز استقلال ملت ما يك نمونه ى مثل زدنى در همه ى دنيا شده است. ما بايستى اين استقلال را در همه چيز از خودمان نشان بدهيم. استقلال يعنى در مقابل حركت قدرتمندان عالم، حالت انفعال به خود نگيريم. آنچه كه منفعت ماست، آنچه كه مصلحت ماست، آنچه كه با هدفهاى ما و آرمانهاى ما منطبق است، آن را دنبال كنيم؛ زير فشار تبليغات دشمن و كار سياسى دشمن قرار نگيريم. و ملت ما نشان داده كه اين قدرت را دارد كه در مقابل فشارها مقاومت كند. يك دوره اى شرق و غرب عالم، دست به دست هم دادند و اين ملت را زير فشار يك جنگ سنگين و سخت هشت ساله قرار دادند، ولى ملت با كمال قدرت تحمل كرد. بعد از آن تا امروز، زير فشارهاى تبليغاتى، زير فشار تحريم اقتصادى قرار داشتيم. حالا تازه ما را به تحريم اقتصادى تهديد ميكنند! كِى بوده است كه ما تحريم اقتصادى نداشته باشيم؟ ما همين پيشرفتهاى علمى در زمينه ى هسته اى و غير اينها را در حال و هواى تحريم اقتصادى به دست آورديم. اين را غربى ها هم ميدانند؛ ميفهمند. البته در داخل متأسفانه، عده اى هستند كه به قدرى مجذوب و فريفته ى حرف غرب و تفكر غرب و مبانى غربند كه حاضر نيستند بشنوند و قبول كنند؛ حتّى آنچه را هم كه پيشرفت علمى در كشور به وجود آورده است، تا ديگران تصديق نكنند، اينها قبول نمى كنند!
من به ياد دارم، شايد حدود دو سال، دو سال و نيم قبل، آن وقتى كه اين سانتريفيوژهاى ما مشغول كار شده بود و جوانان و دانشمندان ما توانسته بودند اينها را راه بيندازند و مسئولان وقت؛ رئيس جمهور و ديگران خبرش را گفتند، تعدادى از فيزيكدانهاى دانشگاهى كه مردمان خوب و بسيار سالم و صادقى هم هستند، بعضى شان هم من را مى شناسند، به من نامه نوشتند، كه آقا! نبادا اينها را باور كنيد! چنين چيزى اتفاق نيفتاده و ممكن نيست! حاضر نبودند باور كنند؛ قبول كنند. اين، همان تلقين است. تا غربى ها؛ آژانس و ديگران، خودشان آمدند نگاه كردند، تصديق كردند، اعتراف كردند كه چنين چيزى را باور نمى كردند در ايران به وجود بيايد، آن وقت ديگران؛ ديرباورها، در داخل كشور باور كردند. عين همين قضيه در مورد سلولهاى بنيادى به وجود آمد. بنده چندبار پيشرفتهاى سلولهاى بنيادى را در چند سخنرانى بر زبان آورده بودم. از دانشمندان كشور و از بعضى از دانشگاهها به من نامه نوشتند: آقا! اين قضيه را شما اين قدر نگوئيد، اين واقعيت ندارد؛ اين جور نيست! اينى كه ميگوئيد در سلولهاى بنيادى پيشرفت كرده اند و در شبيه سازى (كلونينگ) دارند تمرين و كار مى كنند، باور نكنيد؛ چنين چيزى اتفاق نيفتاده و نخواهد افتاد! بعد كه گوسفند شبيه سازى شده را جلو چشم همه قرار دادند، بعد كه در سمينارى كه تشكيل دادند، دانشمندان معروف دنيا، زيست شناسهاى درجه ى يك دنيا آمدند مصاحبه كردند و تصديق كردند كه پيشرفتها، پيشرفتهاى محيرالعقولى است، آن وقت يك عده از ديرباورها باور كردند! اين هم آفتى است كه ما استعداد خودمان، پيشرفت خودمان، توانائى هاى خودمان را باور نكنيم؛ وقتى هم اتفاق ميافتد، باور نكنيم.
آنچه كه انقلاب به ما داده و توقع ما از خودمان است، اين است كه اين را روز به روز در خودمان تقويت كنيم؛ آن، اعتماد به نفس است. اعتماد به نفس ملى؛ ملت به خود اعتماد به نفس داشته باشد، بداند كه ميتواند مقاصد خودش را با همت بلند و با مجاهدت و با همدستىِ همه ى كشور با يكديگر، پيش ببرد؛ اين را بايد بدانيم. جامعه ى دانشگاهى ما در زمينه ى كار خود، در زمينه ى علم پژوهى خود بايد اين را از بُن دندان باور كند و دانشجوى ما، استاد ما، محقق ما، مديران دانشگاهى ما بدانند كه هر كارى بخواهند، مى توانند بكنند؛ در سايه ى همت، در سايه ى مجاهدت و در سايه ى تلاش. اين،آن چيزى است كه ما لازم داريم. من البته بحثم از اين طولانى تر بود، بحث را قطع كردم.
در پايان فقط چند توصيه به دانشجويان عزيز بكنم: در محيط دانشگاه، محيط دانشجوئى، نقد منصفانه و متقابلاً نقدپذيرى متواضعانه هر دو لازم است. جوان، آن هم دانشجو، در محيط علمى بايد ذهنش و زبانش باز باشد؛ نقد كند؛ البته منصفانه باشد. نقد را با عيبجوئى و با عصبانيت و با بهانه گيرى نبايد اشتباه كرد؛ اما نقادى بايد كرد. در عين حال نقدپذير هم بايد بود. ديگران هم اگر از ما به عنوان دانشجو، به عنوان تشكل دانشجوئى نقد كردند، بپذيريم؛ يعنى تحمل كنيم؛ بپذيريم به معناى تحمل كردن است.
يك توصيه ى ديگر: در محيط دانشگاه، تحمل و مداراى سياسى لازم است. تشكلهاى دانشجوئى نسبت به هم مداراى سياسى داشته باشند؛ تحمل سياسى داشته باشند. درگير كردن مجموعه هاى دانشجوئى با هم، نقشه ى خطرناكى است كه كشيده شده است؛ اين نقشه را كشيده اند. بايد مراقب باشيد. ميخواهند تشكلهاى دانشجوئى را به جان هم بيندازند. ما همين اواخر شاهد بوديم كه در چندتا دانشگاه داشتند اين كار را ميكردند. البته دانشجويان عاقل و با شعور و بلوغِ سياسى نگذاشتند اين اتفاق بيفتد. اما نقشه اين است. راه مواجهه اش هم همين است كه مجموعه هاى دانشجوئى، افراد دانشجوئى و تشكلهاى دانشجوئى، حالت مدارا و تحمل داشته باشند.
يك توصيه ى ديگر، مسأله ى حفظ اصول و روحيه ى آرمانگرايى است. شما محافظه كار نشويد. ممكن است گذشت سن، بعضى ها را محافظه كار كند؛ اما موتور حركت، جوانى است. جوان ما نبايد محافظه كار شود. جوان بايد آرمانگرا باشد. از آرمانها كوتاه نيائيد. آرمانها را بخواهيد، قله ها را بطلبيد، تا يقين بكنيم كه به نيمه راه لااقل خواهيم رسيد. البته اگر قله را بطلبيد، بنده يقين ميكنم به خود قله هم خواهيد رسيد. روحيه ى آرمانگرايى را كه از جمله ى مصاديق روحيه ى آرمانگرايى، تمسك به اصول و مبانى فكرى است، از دست ندهيد.
توصيه ى بعدى، مسأله ى خودسازى اعتقادى و علمى؛ و اعتقادى و عملى است، كه بعضى از دانشجويان عزيز هم اينجا تذكر دادند. «عليكم انفسكم»؛ آن نگاه اسلام به انسان در خطاب فردى را هميشه در نظر داشته باشيد. خودتان را حفظ كنيد؛ «عليكم انفسكم». جاده اى كه انسان را به خدا و نورانيت ميرساند، جاده ى ترك محرمات و بجا آوردن واجبات است. واجبات را اهميت بدهيد، گناهان را پرهيز كنيد؛ تهذيب يعنى اين. چون دلهاى شما جوان است، نورانى است، آلودگى بحمداللَّه در دلها و روحهاى شما نيست، خداى متعال كمك خواهد كرد؛ تفضل خواهد كرد.
توصيه ى بعدى، مسأله ى درس خواندن و پرداختن علمى است. حقيقتاً درس بخوانيد. حقيقتاً بايد در محيطهاى دانشجوئى، جستجوى دانش باشد. آدم مى بيند در بعضى از ميحطهاى دانشجوئى، دانشجو به معناى واقعى دانش، جو نيست؛ يعنى در جست و جوى دانش نيست؛ يك چيز حفظى و سر هم بندى است؛ نگذاريد اين جورى شود. حقيقتاً جوينده ى دانش باشيد و دانش را فقط خواندنِ متن و فراگرفتن متون ندانيد. الان در جمع اساتيد، قبل از اينجا، مطرح مى كردم؛ دانشجو بايستى پرسشگر، متعمق، اِشكال كننده ى به استاد، جستجوكننده ى از زوايا و گوشه كنارهاى بحث علمى بار بيايد.
و در نهايت، اين دختر عزيزمان گفتند ورزش. من به ورزش معتقدم. البته اينها يك مقدارى مربوط به مديريتهاست كه امكانات را براى دانشجويان فراهم كنند، يك مقدار هم مربوط به خود دانشجويان است؛ همه را هم تقصير مديريتها نبايد انداخت. بالاخره اين ارتفاعات اطراف مشهد - كه بنده، تهران هم هميشه اين اشكال را دارم به جوانها - ارتفاعات به آن خوبى، جلوى چشم مردم است؛ نه بليط ورودى دارد، نه مشكلى دارد؛ نمى روند؛ صبح خواب را ترجيح مى دهند؛ تنبلى مى كنند. ورزش مهم است و براى نشاط و سلامت و شادابى شما جوانها خيلى مهم است. اميدواريم ان شاءاللَّه خداوند به شماها توفيق بدهد و آينده را با همت شما جوانهاى عزيزان ان شاءاللَّه براى مردم خودمان و ملتهاى منطقه، آينده ى شيرين و روشنى قرار بدهد.
والسّلام عليكم و رحمةاللَّه و بركاته
خيلى شيرين و جذاب است براى من كه در جمع دانشجويان اين شهر و در دانشگاه فردوسى حضور پيدا كنم؛ و ياد و خاطره ى ساليان دورى را كه در همين شهر با جمعى از دانشجويان همين دانشگاه در جلساتى گرم، پُر هيجان و در عين حال پُر خطر اجتماع ميكرديم، در ذهن بنده دوباره زنده بشود. البته دانشجويان امروز اين دانشگاه با دانشجويان سالهاى اول دهه ى پنجاه - كه من به آن اشاره مى كنم - سى و پنج سال فاصله دارند؛ لكن جريان دانشجوئى مثل يك شط زلال است؛ مثل يك رودخانه است. اگرچه اجزاء و قطعات آبى كه از يك رودخانه عبور ميكند، هر لحظه متفاوت است، اما جريان يك جريان است. شما وقتى كه جلو كارون يا زاينده رود مى ايستيد، اين را همان رودخانه اى مى بينيد كه در سال قبل مشاهده كرديد. من به شما كه نگاه ميكنم - عزيزان جوان دانشجو - مسجد كرامت و مسجد امام حسن مجتبى را به ياد مى آورم؛ كه آنجا هم همين شماها - شماهاى سى و پنج سال قبل - مى نشستيد و درس تفسير قرآن و تفسير نهج البلاغه و مبانى نهضت اسلامى مذاكره و بحث ميشد؛ نوشته ميشد و گفته ميشد. چوبش را هم ميخوريم؛ هم شما ميخورديد، هم ما ميخورديم. دستگاه جبارِ طاغوت، آن روز تحمل نميكرد كه يك طلبه با جمعى دانشجو بنشينند و از دين حرف بزنند؛ بخصوص كه محفل دانشجوئى ما آن روز، محفل گرمى هم بود؛ محفل پُر جمعيت و متراكمى بود. البته اين جمعيتهائى كه امروز شما بعد از انقلاب مى بينيد، قبل از انقلاب در هيچ جا و به هيچ مناسبتى شكل پيدا نميكرد؛ اما نسبت به جلسات و اجتماعات آن روز، هيچ اجتماعى شايد در كشور - اجتماع دانشجوئى - به يكپارچگى، يكدستى و تراكم اجتماع مسجد امام حسن يا مسجد كرامت كه بنده آنجا درس تفسير براى دانشجوها ميگفتم، وجود نداشت. شما حالا يادآور آن خاطره ها براى من هستيد.
اول يك جمله در باب مطالبى كه اين عزيزان دانشجو بيان كردند، عرض بكنم. من تقريباً همه ى آنچه را كه اين عزيزان گفتند، قبول دارم. اين پيشنهادها، اين فكرهاى نو، اين برقهائى كه در ذهن جوانِ دانشجوى ما ميزند، براى ما خيلى ارزشمند است. حرفها ضبط شد، ان شاءاللَّه اينها مورد توجه قرار ميگيرد. آن مقدارى كه با كاركرد متعارف و لازم برنامه هاى ما تماس دارد، مستقيماً از سوى ما دنبال خواهد شد، آن مقدار هم كه مربوط به دستگاههاست، به آن توصيه خواهد شد. البته عزيزان دانشجو - نه فقط اينجا، همه جا - وقتى حرف ميزنند، ايده پردازى ميكنند، فكر نو و شيرين خودشان را با ما در ميان ميگذارند، يك چاشنى گله و شكوه و آه و ناله اى هم با آن همراه ميكنند؛ عيبى هم ندارد؛ دل نازك جوانها در مقابل نابسامانى ها هنوز مثل دل ما سخت و محكم نشده؛ زود دلهاشان تحت تأثير قرار ميگيرد. گفت:
دلم از هيچ ميلرزد، دل يار است پندارى به مويى بسته صبرم، نغمه ى تار است پندارى
بحثى كه امروز من مطرح ميكنم، بحث لزوم بازشناسى الگوى توسعه و پيشرفت است. ما ميخواهيم پيشرفت كنيم. مدل اين پيشرفت چيست؟ اين مدل را بايد بازشناسى كنيم. در آخرين ديدارى كه من با دانشجوها داشتم - چند ماه قبل در سمنان - بحث تحول را مطرح كردم. گفتم تحول، سنت الهى است در زندگى بشر. با او سينه به سينه نبايد شد؛ از او استقبال بايد كرد. بايد تحول را مديريت كرد، تا به پيشرفت بينجامد؛ جامعه را پيش ببرد. اين را آنجا مطرح كردم. البته همان جا هم گفتم - الان هم تكرار ميكنم - دانشگاهيان؛ چه دانشجو، چه استاد و حوزويان؛ چه طلبه، چه استاد، همه بايد اين خط و رشته ى فكرى را تعقيب و دنبال كنند. حالا توضيحات بيشترى عرض خواهم كرد تا بتوانيم به نتيجه برسيم.
كارهاى بزرگ از ايده پردازى آغاز ميشود. اين ايده پردازى كارى نيست كه در اتاقهاى دربسته و در خلأ انجام بگيرد. بايد فكرهاى گوناگون، انديشه هاى گوناگون با آن سر و كار پيدا كنند، تماس پيدا كنند تا آنچه كه محصول كار هست، يك چيز عملى و منطقى از آب در بيايد. پس جان كلام، در اين بحثى كه امروز من ميخواهم بكنم، اين است كه ما بايد توسعه و پيشرفت را بازشناسى كنيم، ببينيم براى كشور ما، براى جامعه ى ما، مدل پيشرفت چيست.
دو گرايش غلط هميشه درباره ى پيشرفت و تحولِ منتهى به پيشرفت وجود داشته است. يك گرايش عبارت است از خيانتهائى كه به نام پيشرفت و تحول انجام گرفته؛ ضربه هائى كه به نام خدمت و زير پرچم اصلاحگرى بر پيكر ملت ما وارد شده است. از دوران قاجار خيلى از درباريان قاجار و شاهزادگان قاجارى - كه هم بيسواد بودند، هم دنياپرست بودند، هم در عين حال با محافل غربى ارتباط داشتند - عامل و وسيله ى وابستگىِ نادانسته ى كشور و فرهنگ ما به غرب شدند و ادعايشان اين بود كه اين، پيشرفت و تحول است!
در قضيه ى مشروطه، آن خطِ انگليسىِ ماجراى مشروطه حرفش ترقى خواهى بود؛ شعارش توسعه و پيشرفت بود. همان كسانى كه رهبران مشروطه را نابود كردند؛ شيخ فضل اللَّه را به دار كشيدند، مرحوم آيةاللَّه بهبهانى را ترور كردند، ستارخان و باقرخان را غير مستقيم به قتل رساندند و خلع سلاح كردند، رهبران صادق مشروطه را زير فشار قرار دادند و يك عده افرادى را كه وابسته ى به غرب و سياستهاى استعمارى بودند، به نام مشروطه خواه بر مردم مسلط كردند، شعار آنها هم همين ترقى خواهى بود! آنها هم ميگفتند: پيشرفت، تحول! زير اين نام، آنچنان خيانت بزرگى انجام گرفت.
رضاخان با شعار ترقى و اصلاح آمد سر كار. كودتا كرد؛ حكومت كودتا، بعد هم آن ديكتاتورىِ سياه و بى نظير، كه همه تحت عنوان و زير پرچم پيشرفت و توسعه و ترقى انجام گرفت. محمد رضا پسر او - حكومت موروثى و بعد هم كودتا در مرداد 32 - هم ادعاى حركت اصلاحى داشت و اين همه فاجعه براى اين كشور به وجود آوردند. ضربه اى كه به اين كشور و به اين ملت زدند، اين طورى بود.
در سطح جهانى هم همين طور است. استعمار ملتها - كه لكه ى ننگ تاريخ بشر در يكى دو قرن اخير هست - به نام پيشرفت ملتها انجام گرفت. استعمار يعنى نوسازى. انگليس ها، هلندى ها، پرتغالى ها، فرانسوى ها در نقاط مختلف آسيا و آفريقا و امريكاى لاتين رفتند بومى ها را قتل عام كردند، سرزمينها را تصرف كردند، دزدى كردند، خيانت كردند، هزار فاجعه به وجود آوردند؛ زيرِ نام نوسازى، پيشرفت، استعمار.
در دوره ى بعد هم كه نواستعمار پديد آمد، باز هم همين بود. اين همه تجاوز، اين همه جنگ افروزى، اين همه كودتا كه به وسيله ى سرويسهاى امنيتى كشورهاى غربى - چه امريكا، چه انگليس و چه غير اينها - انجام گرفته، همه زير پرچم تجددخواهى و پيشرفت و تحول و توسعه انجام گرفته. همين الان شما افغانستان و عراق جلوى چشمتان است. امريكايى ها آمدند وارد عراق شدند براى اينكه دنياى نوئى را؛ دنياى آزادى، دمكراسى و توسعه را براى مردم عراق به وجود بياورند. شما ببينيد الان در عراق چه خبر است! شايد در طول دوران حكومتهاى كودتائىِ عراق - كه آخرينش صدام بود - محنتى را كه امروز مردم عراق دارند از دست امريكايى ها ميكشند، تا حالا تحمل نكرده باشند. زن و مرد عراقى تحقير ميشوند. جوان امريكايى چكمه اش را ميگذارد پشت گردنِ يك جوان عراقى؛ چرا؟ چون از خيابان عبور ميكرده و به او مشكوك شده؛ او را ميخواباند و جلوى چشم زن و بچه اش، صورتش را به خاك فشار ميدهد. يا مرد را جلوى چشم مرد خانه كتك ميزنند؛ مردها زن خانه را به اسم توسعه و پيشرفت و به اسم نجات ملت عراق بازرسى بدنى ميكنند. در افغانستان هم همين طور است.
پس نام توسعه از يك طرف مورد چنين سوء استفاده هائى در طول تاريخ و در زمان خود ما در سرتاسر دنيا و در كشور خود ما انجام گرفته است. از يك طرف هم در نقطه ى مقابل، كسانى بوده اند و هستند كه با هر نوع نوآورى و تحولى مخالفت كرده اند؛ به اسم اينكه اين سابقه ندارد، اين را نمى شناسيم، اين را نميدانيم، به اين مشكوكيم. حديثِ « شرّ الأمور محدثاتها» را بد معنا كرده اند. با اينكه نوآورى سنت تاريخ است؛ سنت طبيعت است و بدون نوآورى زندگى بشر معنا پيدا نميكند؛ اما اينها مخالفت كردند. اين دو گرايش متضاد وجود داشته است.
پس ما بايد پيشرفت و آن چيزى را كه از تحول اراده ميكنيم و ميخواهيم، درست براى خودمان معنا كنيم و بفهميم دنبال چه هستيم، تا نه آن سوء استفاده انجام بگيرد، نه اين مخالفت و ضديت. البته اين به معناى اين نيست كه ما تازه مى خواهيم پيشرفت را شروع كنيم، لذا الگو براى پيشرفت ميخواهيم؛ نه، پيشرفت در كشور ما با انقلاب و با نهضت انقلابى شروع شد. يك جامعه ى ايستاى راكد، زير فشار، استعدادهاى خفته، بدون اجازه ى هيچ تحركى در درياى عميق استعدادهاى ملى ما، با حركت انقلابى دگرگون شد.
امروز علاوه بر اين كه خودِ تشكيل نظام جمهورى اسلامى يك تحول بزرگ، يك پيشرفت شگفت آور و عظيم بود كه يك حكومت موروثىِ كودتائىِ فاسدِ وابسته را يك ملتى بتواند تبديل كند به يك حكومت مردمى، كه هيچ تحولى از اين بالاتر نيست و خودِ اين، بزرگترين تحول و بزرگترين پيشرفت بود، اين را هم من به شما عرض بكنم كه در هيچ نقطه ى دنيا، در هيچ كشورى از كشورهاى دنيا اين منظره اى را كه شما امروز ملاحظه ميكنيد، نميتوانيد ببينيد. اينكه مسؤولان كشور با دانشجوها صميمانه، رو به رو، ساعتها بنشينند؛ يا رئيس جمهور كشور به تمام شهرهاى دور و نزديك كشور برود و در همه جا با استقبال و مواجهه ى مردم رو به رو شود؛ با مردم رو به رو حرف بزند. در مبارزات انتخاباتى سفر ميكنند و با طرفدارهاى خودشان مواجه ميشوند؛ اما هم آنها ميدانند، هم مخاطبانشان، كه اينها كار تبليغاتى است؛ كار انتخاباتى است؛ بعد از انتخابات تمام ميشود؛ چه ناكام بشوند، چه پيروز بشوند. اما معناى مردمى در كشور ما اين است كه نه فقط انتخابِ مردمى است، ارتباطِ مردمى هم است. با مسئولان حكومت، با اجزاء حكومت، تعاطى و تبادل فكر و ارتباط وسيع و عميق عاطفى است؛ عشق ورزىِ بين مسئولان و مردم است. مسئولانِ صادق به معناى واقعى كلمه به مردم عشق ميورزند؛ مردم هم به آنها متقابلا همين طور.
بعد از انقلاب هم تا كنون، ما هم در زمينه ى علمى، هم در زمينه ى اجتماعى، هم در زمينه ى سياسى، هم در زمينه ى بين المللى، هم در زمينه هاى اقتصادى و عمرانى پيشرفتهايى كه كرده ايم، بهت آور است. جوان امروز ما، دانشجوى امروز ما كه شما هستيد، نسخه ى گذشته را جلوى چشم نداريد تا مقايسه كنيد كه امروز چه است و آن روز چه بود. شما امروز كشورتان را با يك كشور پيشرفته اى كه مثلاً دويست سال سابقه ى تحرك علمى و پيشرفت علمى و تحقيق دارد نگاه ميكنيد، مى بينيد كمبود دارد، ميگوئيد كمبود است. درست هم هست، بله؛ اما اين مقايسه، مقايسه ى علمى اى نيست. كشور را بايد با آنچه كه بود، مقايسه كرد؛ كشور را بايد با كشورهاى مشابه و همجوار مقايسه كرد. امروز در آمارهاى جهانى، رشد علمى ايران در درجه ى اول يا در درجات اول در همه ى دنياست. البته با همين سرعت، هنوز خيلى عقبيم؛ اما كارهايى كه شده، در همه ى زمينه ها پيشرفت بوده است. حالا نمونه هايش را شما در محيط دانشجوئى خودتان نگاه كنيد. جمعيت كشور ايران از بعد از انقلاب دو برابر شده؛ جمعيت دانشجو ده برابر شده و تعداد دانشگاهها و رشته ها و پيشرفتها هم شايد بيش از ده برابر شده. يك روزى ساده ترين وسيله را ما بايستى از ديگران گدائى ميكرديم؛ اما امروز پيچيده ترين فناورى ها را كشور ما ميتواند خودش درست كند. اين پيشرفتها محيرالعقول است؛ شگفت آور است؛ اين را ديگران هم تصديق دارند، كه حالا اگر فرصت بشود، ان شاءاللَّه عرض ميكنم.
به هر حال بحثى كه براى الگوى پيشرفت ميكنيم، براى اين نيست كه مى خواهيم پيشرفت را شروع كنيم؛ پيشرفت از انقلاب شروع شده، بلكه به اين معناست كه با بحث نظرى و تعريف شفاف و ضابطه مند از پيشرفت، قصد داريم يك باور همگانى در درجه ى اول در بينِ نخبگان، بعد در همه ى مردم به وجود بيايد كه بدانند دنبال چه هستيم و به كجا ميخواهيم برسيم و بخشهاى گوناگون نظام بدانند چه كار بايد بكنند. اين را بايد پيدا كنيم. البته من امروز نميخواهم مدل و الگوى پيشرفت را اينجا مطرح كنم؛ نه، ميخواهم لزوم اين كار را بگويم.
مدل سازى و الگوسازى، كار خود شماست؛ يعنى كار نخبگان ماست. در تحقيقات دانشگاهى بايد دنبالش بروند، بحث كنند و در نهايت مدل پيشرفت را براى ايران اسلامى، براى اين جغرافيا، با اين تاريخ، با اين ملت، با اين امكانات، با اين آرمانها ترسيم و تعيين كنند و بر اساس او، حركت عمومى كشور به سوى پيشرفت در بخشهاى مختلف شكل بگيرد.
چرا لزوم اين كار را بايد بيان كرد؟ خيلى ساده است؛ به خاطر اينكه امروز در چشم بسيارى از نخبگان ما، بسيارى از كارگزاران ما، مدل پيشرفت صرفاً مدلهاى غربى است؛ توسعه و پيشرفت را بايد از روى مدلهايى كه غربى ها براى ما درست كرده اند، دنبال و تعقيب كنيم. امروز در چشم كارگزارانِ ما اين است و اين چيز خطرناكى است؛ چيز غلطى است؛ هم غلط است، خطاست، هم خطرناك است. غربى ها در تبليغات خيلى ماهرند؛ يعنى ماهر شده اند؛ در طول اين دويست سيصد سالى كه كار تبليغاتى پى درپى ميكنند، با تبليغات موفقِ خودشان توانسته اند اين باور را در بسيارى از ذهنها به وجود بياورند كه توسعه يافتگى مساوى است با غرب و غربى شدن! هر كشورى بخواهد كشور توسعه يافته اى محسوب بشود، بايستى غربى بشود! اين تبليغات آنهاست. هر كشورى كه از الگوهاى موجود غرب فاصله داشته باشد، توسعه يافته نيست! و هر چه فاصله اش بيشتر، فاصله اش از توسعه يافتگى بيشتر! اين طورى ميخواهند جا بيندازند و متأسفانه در ذهنها جا انداخته اند.
البته غربى ها اين تبليغات را كرده اند و ملاك و معيار توسعه يافتگى را الگوهاى خودشان قرار داده اند؛ اما حقيقتاً در مقام عمل، به آن كشورهائى كه ميخواستند غربى بشوند، كمك درستى هم نكرده اند؛ يعنى همين جا هم صداقت بخرج ندادند. من به شما عرض بكنم: غربى ها هيچ مايل نبودند و نيستند كه غير غربى وارد باشگاه علمى غرب شود. اين كشورهاى آسيائى كه الان پيشرفت كرده اند - مثل ژاپن، مثل چين، مثل تا حدودى هند - غرب به هيچ كدام از اينها كمكى نكرد. چين در كشمكش هاى شديد شرق و غرب - كمونيسم و دنياى سرمايه دارى - از طرف شوروىِ آن روز سخاوتمندانه مورد حمايت قرار گرفت؛ حتّى انرژى هسته اى اش را روس ها دادند. چين هيچ چيز نداشت؛ شوروى ها چون مى خواستند يك جبهه ى آسيائى بزرگى در مقابل امريكا و اروپا تشكيل بدهند، چين را تجهيز كردند؛ چون چين كمونيستى بود، تجهيزش كردند. هند هم در درجه ى بعد همين طور؛ يعنى در جبهه بندى هاى شرق و غرب، هند گرايش به چپ داشت، شوروى ها - چپ ها - كمكش كردند. امريكايى ها متقابلاً پاكستان را تقويت ميكردند. البته پاكستان هم انرژى هسته اى را خودش به وجود نياورد، آنها از چين گرفتند؛ اما امريكا چشمش را بست و در موازنه هاى سياسى منطقه اى به رو نياورد. ژاپن، پيشرفت علمى خودش را به كمك امريكا و غرب به دست نياورد؛ ژاپنى ها توانستند نفوذ علمى كنند - شايد تعبير سرقت، تعبير خوبى نباشد - و توانستند علم را به شكلى كه طرف راضى نيست، از او بقاپند؛ منتها ملت سختكوشى بودند و خودشان را پيش بردند؛ غرب به آنها كمكى نكرد.
ما حالا بايد براى شكستن اين طلسم فكر كنيم؛ كدام طلسم؟ اين طلسم كه كسى تصور كند كه پيشرفت كشور بايد لزوماً با الگوهاى غربى انجام بگيرد. اين وضعيت كاملاً خطرناكى براى كشور است. الگوهاى غربى با شرائط خودشان، با مبانى ذهنى خودشان، با اصول خودشان شكل پيدا كرده؛ بعلاوه ناموفق بوده. بنده به طور قاطع اين را ميگويم: الگوى پيشرفت غربى، يك الگوى ناموفق است. درست است كه به قدرت رسيده اند، به ثروت رسيده اند؛ اما بشريت را دچار فاجعه كرده اند. پيشرفتهاى غربى، پيشرفتهايى است كه امروز همه ى دنيا و همه ى بشريت دارند از آن رنج ميبرند؛ كشورهاى عقب مانده يك جور، كشورهاى پيشرفته يك جور. اين همان پيشرفت و توسعه اى است كه توانسته است گروه هاى معدود و انگشت شمارى از خانواده هاى ثروت را به ثروت برساند؛ اما ملتهاى ديگر را دچار اسارت و تحقير و استعمار كرده؛ جنگ به وجود آورده و حكومت تحميل كرده است و در داخل خود آن كشورها هم اخلاق فاسد، دورى از معنويت، فحشا، فساد، سكس، ويرانى خانواده و اين چيزها را رواج داده. بنابراين، موفق نيست. شما الان اگر آثار ادبى كشورهاى غربى - مثلاً فرانسه - را كه مربوط به سه قرن يا دو قرن پيش هست، بخوانيد، وضع امروزِ آنجا را هم مطالعه كنيد، خواهيد ديد مردمِ آنجا از لحاظ اخلاقى بميزان بسيار زيادى عقب رفته اند. اين وضعيتى كه امروز بر آنجا حاكم است، آن روزها حاكم نبود. پيشرفت تمدن غربى در طول قرنهاى متمادى، اين كشورها را از لحاظ اخلاقى دچار مشكل كرده؛ آنها را از لحاظ اخلاقى به انحطاط كشانده؛ از لحاظ وضع زندگى هم به آنها خدمتى نكرده؛ يعنى فقر در آنجاها برنيفتاده است. در آنجا كار و تلاش زياد است؛ اما دستاورد و محصول براى فرد و براى خانواده كم. بنابراين، پيشرفت غربى، پيشرفت ناموفقى است.
ما بايد پيشرفت را با الگوى اسلامى - ايرانى پيدا كنيم. اين براى ما حياتى است. چرا ميگوئيم اسلامى و چرا ميگوئيم ايرانى؟ اسلامى به خاطر اينكه بر مبانى نظرى و فلسفى اسلام و مبانى انسان شناختى اسلام استوار است. چرا ميگوئيم ايرانى؟ چون فكر و ابتكار ايرانى، اين را به دست آورده؛ اسلام در اختيار ملتهاى ديگر هم بود. اين ملت ما بوده است كه توانسته است يا ميتواند اين الگو را تهيه و فراهم كند. پس الگوى اسلامى ايرانى است. البته كشورهاى ديگر هم از آن، بدون ترديد استفاده خواهند كرد؛ همچنانى كه تا امروز هم ملت ما و كشور ما براى بسيارى از كشورها در بسيارى از چيزها الگو قرار گرفته، اينجا هم يقيناً اين الگو مورد تقليد و متابعت بسيارى از ملتها واقع خواهد شد.
آنچه كه موجب ميشود ما الگوى غربى را براى پيشرفت جامعه ى خودمان ناكافى بدانيم، در درجه ى اول اين است كه نگاه جامعه ى غربى و فلسفه هاى غربى به انسان - البته فلسفه هاى غربى مختلفند؛ اما برآيند همه ى آنها اين است - با نگاه اسلام به انسان، بكلى متفاوت است؛ يك تفاوت بنيانى و ريشه اى دارد. لذا پيشرفت كه براى انسان و به وسيله ى انسان است، در منطق فلسفه ى غرب معناى ديگرى پيدا ميكند، تا در منطق اسلام. پيشرفت از نظر غرب، پيشرفت مادى است؛ محور، سود مادى است؛ هرچه سود مادى بيشتر شد، پيشرفت بيشتر شده است؛ افزايش ثروت و قدرت. اين، معناى پيشرفتى است كه غرب به دنبال اوست؛ منطق غربى و مدل غربى به دنبال اوست و همين را به همه توصيه ميكنند. پيشرفت وقتى مادى شد، معنايش اين است كه اخلاق و معنويت را ميشود در راه چنين پيشرفتى قربانى كرد. يك ملت به پيشرفت دست پيدا كند؛ ولى اخلاق و معنويت در او وجود نداشته باشد. اما از نظر اسلام، پيشرفت اين نيست. البته پيشرفت مادى مطلوب است، اما به عنوان وسيله. هدف، رشد و تعالى انسان است.
پيشرفت كشور و تحولى كه به پيشرفت منتهى ميشود، بايد طورى برنامه ريزى و ترتيب داده شود كه انسان بتواند در آن به رشد و تعالى برسد؛ انسان در آن تحقير نشود. هدف، انتفاع انسانيت است، نه طبقه اى از انسان، حتّى نه انسانِ ايرانى. پيشرفتى كه ما ميخواهيم بر اساس اسلام و با تفكر اسلامى معنا كنيم، فقط براى انسان ايرانى سودمند نيست، چه برسد بگوئيم براى طبقه اى خاص. اين پيشرفت، براى كل بشريت و براى انسانيت است. نقطه ى تفارق اساسى، نگاه به انسان است. اينجا يك درنگى بكنيم و من يك مطلب معرفتى اسلامى را در اينجا عرض بكنم:
در اسلام نگاه به انسان از دو زاويه است كه اين دو زاويه هر دو مكمل همديگر هستند. اين ميتواند پايه و مبنائى براى همه ى مسائل كلان كشور و نسخه هائى كه براى آينده ى خودمان خواهيم نوشت، باشد. اين دو زاويه اى كه اسلام از آن به انسان نگاه ميكند، يكى نگاه به فرد انسان است؛ به انسان به عنوان يك فرد؛ به من، شما، زيد، عمرو به عنوان يك موجود داراى عقل و اختيار نگاه ميكند و او را مخاطب قرار ميدهد؛ از او مسئوليتى ميخواهد و به او شأنى ميدهد، كه حالا خواهيم گفت. يك نگاه ديگر به انسان، به عنوان يك كل و يك مجموعه ى انسانهاست. اين دو نگاه با هم منسجمند؛ مكمل يكديگرند. هر كدام، آن ديگرى را تكميل ميكند.
در نگاه اول كه نگاه اسلام به فردِ انسانى است، يك فرد مورد خطاب اسلام قرار ميگيرد. در اينجا انسان يك رهروى است كه در راهى حركت ميكند، كه اگر درست حركت كند، اين راه، او را به ساحت جمال و جلال الهى وارد خواهد كرد؛ او را به خدا خواهد رساند؛ «يا ايّها الانسان انّك كادح الى ربّك كدحاً فملاقيه». اگر بخواهيم اين راه را تعريف كنيم، در يك جمله ى كوتاه ميشود گفت اين راه، عبارت است از مسير خودپرستى تا خداپرستى. انسان از خودپرستى به سمت خداپرستى حركت كند. مسير صحيح و صراط مستقيم اين است. مسئوليت فرد انسان در اين نگاه، اين است كه اين مسير را طى كند. يكايك ما مخاطب به اين خطاب هستيم؛ ديگران بروند، نروند؛ حركت كنند، نكنند؛ دنيا را ظلمات كفر بگيرد يا نور ايمان بگيرد، از اين جهت تفاوت نميكند. وظيفه ى هر فردى به عنوان يك فرد اين است كه در اين راه حركت كند؛ «عليكم انفسكم لا يضرّكم من ظلّ اذا اهتديتم». بايد اين حركت را انجام بدهد؛ حركت از ظلمت به نور، از ظلمت خودخواهى به نور توحيد. جاده ى اين راه چيست؟ بالاخره مسيرى را ميخواهيم حركت كنيم و به جاده اى نياز داريم؛ اين جاده، همان واجبات و ترك محرمات است. ايمان قلبى موتور حركت در اين راه است؛ ملكات اخلاقى و فضائل اخلاقى، آذوقه و توشه ى اين راه است، كه راه و حركت را براى انسان آسان و تسهيل ميكند؛ سرعت ميبخشد. تقوا هم عبارت است از خويشتن پايى؛ مواظب خود باشد كه از اين راه تخطى و تجاوز نكند. وظيفه ى فرد در نگاه اسلام به فرد، اين است. در همه ى زمانها، در حكومت پيغمبران، در حكومت طواغيت، يك فرد وظيفه اش اين است كه اين كار را انجام دهد و تلاش خودش را بكند.
اسلام در اين نگاه به انسان به عنوان يك فرد، توصيه ميكنند زهد بورزد. زهد يعنى دلباخته و دلبسته ى دنيا نشود؛ اما در عين اينكه توصيه به زهد ميكنند، قطع رابطه ى با دنيا و كنار گذاشتن دنيا را ممنوع ميشمارند. دنيا چيست؟ دنيا همين طبيعت، همين بدن ما، زندگى ما، جامعه ى ما، سياست ما، اقتصاد ما، روابط اجتماعى ما، فرزند ما، ثروت ما، خانه ى ماست. دلبستگى به اين دنيا، دلباخته شدن به اين نمونه ها، در اين خطاب فردى، كار مذمومى است. دلباخته نبايد شد. اين دلباخته نشدن، دلبسته نشدن، اسمش زهد است؛ اما اينها را رها هم نبايد كرد. كسى از متاع دنيا، زينت دنيا، از نعمتهاى الهى در دنيا رو برگرداند، اين هم ممنوع است. « قل من حرّم زينة اللَّه الّتى اخرج لعباده و الطّيبات من الرّزق قل هى للّذين امنوا»؛ يعنى كسى حق ندارد كه از دنيا اعراض كند. اينها جزو مسلّمات و معارف روشن دين است كه من نميخواهم توضيح بدهم. اين، نگاه فردى است. در اين نگاه به فردِ انسان، اسلام استفاده ى از لذائذ زندگى و لذائذ حيات را براى او مباح ميكنند؛ اما در كنار او يك لذت بالاتر را كه لذت اُنس با خدا و لذت ذكر خداست، آن را هم به او ياد مى دهند. انسان در يك چنين راهى به عنوان انسانِ انديشمند و داراى اختيار، بايد انتخاب كند و در اين صراط حركت كند و برود. در اين نگاه، مخاطب البته فردِ انسان است. هدف اين حركت و اين تلاش هم رستگارى انسان است. اگر انسان به اين دستورالعمل و نسخه اى كه به او داده شده است. عمل بكند، رستگار مى شود. اين، يك نگاه است.
در زاويه اى ديگر در نگاه كلان، همين انسانى كه مخاطب به خطابِ فردى است، خليفه ى خدا در زمين معرفى شده؛ يك وظيفه ى ديگرى به او واگذار شده و آن عبارت است از وظيفه ى مديريت دنيا. دنيا را بايد آباد كند؛ «و استعمركم فيها». همين انسان مأمور است كه دنيا را آباد كند. آباد كردنِ دنيا يعنى چه؟ يعنى از استعدادهاى فراوان و غيرقابل شمارشى كه خداى متعال در اين طبيعت قرار داده، اين استعدادها را استخراج كند و از آنها براى پيشرفت زندگى بشر استفاده كند. در اين زمين و پيرامون زمين، استعدادهايى هست كه خداى متعال اينها را گذاشته است و بشر بايد اينها را پيدا كند. يك روزى بشر آتش را هم نمى شناخت، اما آتش بود؛ الكتريسيته را نمى شناخت، اما در طبيعت بود؛ قوه ى جاذبه را نمى شناخت، قوه ى بخار را نمى شناخت، اما اينها در طبيعت بود. امروز هم استعدادها و قواى بيشمار فراوانى از اين قبيل در اين طبيعت هست؛ بشر بايستى سعى كند اينها را بشناسد. اين مسئوليت بشر است؛ چون خليفه است و يكى از لوازم خليفه بودنِ انسان، اين است.
عين همين مطلب در مورد انسانهاست؛ يعنى انسان در اين نگاه دوم، وظيفه دارد استعدادهاى درونى انسان را استخراج كند؛ خرد انسانى، حكمت انسانى، دانش انسانى و توانائى هاى عجيبى كه در وجود روان انسان گذاشته شده، كه انسان را به يك موجود مقتدر تبديل ميكند. اين هم نگاه كلان است. در اين نگاه كلان، مخاطب كيست؟ مخاطب، همه ى افرادند. استقرار عدالت و روابط صحيح، خواسته شده است. از چه كسانى؟ از همه ى افراد. يكايك افراد جامعه ى بشرى در همين نگاه كلان، مخاطبند؛ يعنى وظيفه و مسئوليت دارند. ايجاد عدالت، ايجاد حكومت حق، ايجاد روابط انسانى، ايجاد دنياى آباد، دنياى آزاد، بر عهده ى افراد انسان است. در اين نگاه مى بينيد انسان همه كاره ى اين عالم است؛ هم مسئول خود و تربيت خود و تعالى خود و تزكيه و تطهير خود، هم مسئول ساختن دنيا. اين نگاه اسلام است به انسان.
اومانيزم غربى هم انسان محور است. اومانيزم - كه محور فلسفه هاى قرن نوزدهمى و بعد و قبل از آن است - انسان را محور قرار مى دهد. اما چه جور انسانى؟ انسان در منطق غرب و اومانيزم غربى، بكلى با اين انسانى كه در منطق اسلام هست، تفاوت دارد. انسان در الگو و نگاه اسلامى موجودى است هم طبيعى و هم الهى؛ دوبُعدى است؛ اما در نگاه غربى، انسان يك موجود مادى محض است و هدف او لذت جويى، كامجويى، بهره مندى از لذائذ زندگى دنياست، كه محور پيشرفت و توسعه در غرب است؛ انسان سودمحور. اما در جهان بينى اسلام، ثروت و قدرت و علم، وسيله اند براى تعالى انسان. در آن جهان بينى غربى، ثروت و قدرت و علم، هدفند. انسانها تحقير بشوند، ملتها تحقير بشوند، ميليونها انسان در جنگها لگدمال بشوند و كشته بشوند، براى اينكه كشورى به قدرت يا به ثروت برسد يا كمپانى هايى سلاحهاى خودشان را بفروشند؛ ايرادى ندارد! تفاوت منطقى، اين است.
بنابراين، آن چيزى كه ما به آن نياز داريم، اين است كه نقشه ى پيشرفت كشورمان را بر اساس جهان بينى اسلام براى اين انسان، انسانِ در منطق اسلام، فراهم و تهيه كنيم. در اين نقشه ى پيشرفت و تحول، ديگر معنا ندارد كه پيشرفت با فحشا، با غوطه خوردن درمنجلاب فساد همراه باشد. معنويت، پايه ى اساسى اين پيشرفت خواهد بود. پيشرفتى كه محورش انسان است و انسانى كه داراى بُعد معنوى قوى است و انسانى كه علم و دنيا و ثروت و فعاليت زندگى را وسيله اى قرار مى دهد براى تعالى روحى و رفتن به سوى خداى متعال، اين پيشرفت با آن پيشرفت خيلى متفاوت است. (صداى اذان به گوش من ميرسد. من معمولاً وقتى اذان بشود، برنامه را ادامه نميدهم. ناچارم حرف را تمام كنم، لكن جمع بندى ميكنم.)
من ميخواهم بگويم مجموعه ى دانشگاهى كشور ما، مجموعه ى نخبگان كشور ما - هم حوزه و دانشگاه - يكى از بزرگترين كارهاشان بايد اين باشد كه نقشه ى جامع پيشرفت كشور را بر اساس مبانى اسلام تنظيم كنند؛ دل به الگوى غربى و مدلسازى هاى غربى نسپرند. او نميتواند كشور را نجات بدهد؛ او نميتواند پيشرفت كشور ما را تنظيم كند. كسانى كه در مراكز برنامه ريزى يا در مراكز علمى و تحقيقى هستند و راجع به اقتصاد، راجع به سياست، راجع به سياست بين المللى و راجع به مسائل حياتى ديگر كشور كار و فكر ميكنند، دنبال اين نباشند كه فرمولهاى غربى را؛ فرمولهاى اقتصادى غرب، فرمولهاى بانك جهانى يا صندوق بين المللى پول را با مسائل كشور تطبيق كنند؛ نه، آن نظريه ها، نظريه هاى مفيد براى ما نيست. البته از عِلمشان استفاده ميكنيم؛ ما تعصب نداريم. هرجا پيشرفت علمى، تجربه ى علمى باشد، استفاده ميكنيم. از مصالح استفاده ميكنيم؛ اما نقشه را بر طبق فكر خودمان، بر طبق نياز خودمان بايستى بريزيم.
امروز استقلال ملت ما يك نمونه ى مثل زدنى در همه ى دنيا شده است. ما بايستى اين استقلال را در همه چيز از خودمان نشان بدهيم. استقلال يعنى در مقابل حركت قدرتمندان عالم، حالت انفعال به خود نگيريم. آنچه كه منفعت ماست، آنچه كه مصلحت ماست، آنچه كه با هدفهاى ما و آرمانهاى ما منطبق است، آن را دنبال كنيم؛ زير فشار تبليغات دشمن و كار سياسى دشمن قرار نگيريم. و ملت ما نشان داده كه اين قدرت را دارد كه در مقابل فشارها مقاومت كند. يك دوره اى شرق و غرب عالم، دست به دست هم دادند و اين ملت را زير فشار يك جنگ سنگين و سخت هشت ساله قرار دادند، ولى ملت با كمال قدرت تحمل كرد. بعد از آن تا امروز، زير فشارهاى تبليغاتى، زير فشار تحريم اقتصادى قرار داشتيم. حالا تازه ما را به تحريم اقتصادى تهديد ميكنند! كِى بوده است كه ما تحريم اقتصادى نداشته باشيم؟ ما همين پيشرفتهاى علمى در زمينه ى هسته اى و غير اينها را در حال و هواى تحريم اقتصادى به دست آورديم. اين را غربى ها هم ميدانند؛ ميفهمند. البته در داخل متأسفانه، عده اى هستند كه به قدرى مجذوب و فريفته ى حرف غرب و تفكر غرب و مبانى غربند كه حاضر نيستند بشنوند و قبول كنند؛ حتّى آنچه را هم كه پيشرفت علمى در كشور به وجود آورده است، تا ديگران تصديق نكنند، اينها قبول نمى كنند!
من به ياد دارم، شايد حدود دو سال، دو سال و نيم قبل، آن وقتى كه اين سانتريفيوژهاى ما مشغول كار شده بود و جوانان و دانشمندان ما توانسته بودند اينها را راه بيندازند و مسئولان وقت؛ رئيس جمهور و ديگران خبرش را گفتند، تعدادى از فيزيكدانهاى دانشگاهى كه مردمان خوب و بسيار سالم و صادقى هم هستند، بعضى شان هم من را مى شناسند، به من نامه نوشتند، كه آقا! نبادا اينها را باور كنيد! چنين چيزى اتفاق نيفتاده و ممكن نيست! حاضر نبودند باور كنند؛ قبول كنند. اين، همان تلقين است. تا غربى ها؛ آژانس و ديگران، خودشان آمدند نگاه كردند، تصديق كردند، اعتراف كردند كه چنين چيزى را باور نمى كردند در ايران به وجود بيايد، آن وقت ديگران؛ ديرباورها، در داخل كشور باور كردند. عين همين قضيه در مورد سلولهاى بنيادى به وجود آمد. بنده چندبار پيشرفتهاى سلولهاى بنيادى را در چند سخنرانى بر زبان آورده بودم. از دانشمندان كشور و از بعضى از دانشگاهها به من نامه نوشتند: آقا! اين قضيه را شما اين قدر نگوئيد، اين واقعيت ندارد؛ اين جور نيست! اينى كه ميگوئيد در سلولهاى بنيادى پيشرفت كرده اند و در شبيه سازى (كلونينگ) دارند تمرين و كار مى كنند، باور نكنيد؛ چنين چيزى اتفاق نيفتاده و نخواهد افتاد! بعد كه گوسفند شبيه سازى شده را جلو چشم همه قرار دادند، بعد كه در سمينارى كه تشكيل دادند، دانشمندان معروف دنيا، زيست شناسهاى درجه ى يك دنيا آمدند مصاحبه كردند و تصديق كردند كه پيشرفتها، پيشرفتهاى محيرالعقولى است، آن وقت يك عده از ديرباورها باور كردند! اين هم آفتى است كه ما استعداد خودمان، پيشرفت خودمان، توانائى هاى خودمان را باور نكنيم؛ وقتى هم اتفاق ميافتد، باور نكنيم.
آنچه كه انقلاب به ما داده و توقع ما از خودمان است، اين است كه اين را روز به روز در خودمان تقويت كنيم؛ آن، اعتماد به نفس است. اعتماد به نفس ملى؛ ملت به خود اعتماد به نفس داشته باشد، بداند كه ميتواند مقاصد خودش را با همت بلند و با مجاهدت و با همدستىِ همه ى كشور با يكديگر، پيش ببرد؛ اين را بايد بدانيم. جامعه ى دانشگاهى ما در زمينه ى كار خود، در زمينه ى علم پژوهى خود بايد اين را از بُن دندان باور كند و دانشجوى ما، استاد ما، محقق ما، مديران دانشگاهى ما بدانند كه هر كارى بخواهند، مى توانند بكنند؛ در سايه ى همت، در سايه ى مجاهدت و در سايه ى تلاش. اين،آن چيزى است كه ما لازم داريم. من البته بحثم از اين طولانى تر بود، بحث را قطع كردم.
در پايان فقط چند توصيه به دانشجويان عزيز بكنم: در محيط دانشگاه، محيط دانشجوئى، نقد منصفانه و متقابلاً نقدپذيرى متواضعانه هر دو لازم است. جوان، آن هم دانشجو، در محيط علمى بايد ذهنش و زبانش باز باشد؛ نقد كند؛ البته منصفانه باشد. نقد را با عيبجوئى و با عصبانيت و با بهانه گيرى نبايد اشتباه كرد؛ اما نقادى بايد كرد. در عين حال نقدپذير هم بايد بود. ديگران هم اگر از ما به عنوان دانشجو، به عنوان تشكل دانشجوئى نقد كردند، بپذيريم؛ يعنى تحمل كنيم؛ بپذيريم به معناى تحمل كردن است.
يك توصيه ى ديگر: در محيط دانشگاه، تحمل و مداراى سياسى لازم است. تشكلهاى دانشجوئى نسبت به هم مداراى سياسى داشته باشند؛ تحمل سياسى داشته باشند. درگير كردن مجموعه هاى دانشجوئى با هم، نقشه ى خطرناكى است كه كشيده شده است؛ اين نقشه را كشيده اند. بايد مراقب باشيد. ميخواهند تشكلهاى دانشجوئى را به جان هم بيندازند. ما همين اواخر شاهد بوديم كه در چندتا دانشگاه داشتند اين كار را ميكردند. البته دانشجويان عاقل و با شعور و بلوغِ سياسى نگذاشتند اين اتفاق بيفتد. اما نقشه اين است. راه مواجهه اش هم همين است كه مجموعه هاى دانشجوئى، افراد دانشجوئى و تشكلهاى دانشجوئى، حالت مدارا و تحمل داشته باشند.
يك توصيه ى ديگر، مسأله ى حفظ اصول و روحيه ى آرمانگرايى است. شما محافظه كار نشويد. ممكن است گذشت سن، بعضى ها را محافظه كار كند؛ اما موتور حركت، جوانى است. جوان ما نبايد محافظه كار شود. جوان بايد آرمانگرا باشد. از آرمانها كوتاه نيائيد. آرمانها را بخواهيد، قله ها را بطلبيد، تا يقين بكنيم كه به نيمه راه لااقل خواهيم رسيد. البته اگر قله را بطلبيد، بنده يقين ميكنم به خود قله هم خواهيد رسيد. روحيه ى آرمانگرايى را كه از جمله ى مصاديق روحيه ى آرمانگرايى، تمسك به اصول و مبانى فكرى است، از دست ندهيد.
توصيه ى بعدى، مسأله ى خودسازى اعتقادى و علمى؛ و اعتقادى و عملى است، كه بعضى از دانشجويان عزيز هم اينجا تذكر دادند. «عليكم انفسكم»؛ آن نگاه اسلام به انسان در خطاب فردى را هميشه در نظر داشته باشيد. خودتان را حفظ كنيد؛ «عليكم انفسكم». جاده اى كه انسان را به خدا و نورانيت ميرساند، جاده ى ترك محرمات و بجا آوردن واجبات است. واجبات را اهميت بدهيد، گناهان را پرهيز كنيد؛ تهذيب يعنى اين. چون دلهاى شما جوان است، نورانى است، آلودگى بحمداللَّه در دلها و روحهاى شما نيست، خداى متعال كمك خواهد كرد؛ تفضل خواهد كرد.
توصيه ى بعدى، مسأله ى درس خواندن و پرداختن علمى است. حقيقتاً درس بخوانيد. حقيقتاً بايد در محيطهاى دانشجوئى، جستجوى دانش باشد. آدم مى بيند در بعضى از ميحطهاى دانشجوئى، دانشجو به معناى واقعى دانش، جو نيست؛ يعنى در جست و جوى دانش نيست؛ يك چيز حفظى و سر هم بندى است؛ نگذاريد اين جورى شود. حقيقتاً جوينده ى دانش باشيد و دانش را فقط خواندنِ متن و فراگرفتن متون ندانيد. الان در جمع اساتيد، قبل از اينجا، مطرح مى كردم؛ دانشجو بايستى پرسشگر، متعمق، اِشكال كننده ى به استاد، جستجوكننده ى از زوايا و گوشه كنارهاى بحث علمى بار بيايد.
و در نهايت، اين دختر عزيزمان گفتند ورزش. من به ورزش معتقدم. البته اينها يك مقدارى مربوط به مديريتهاست كه امكانات را براى دانشجويان فراهم كنند، يك مقدار هم مربوط به خود دانشجويان است؛ همه را هم تقصير مديريتها نبايد انداخت. بالاخره اين ارتفاعات اطراف مشهد - كه بنده، تهران هم هميشه اين اشكال را دارم به جوانها - ارتفاعات به آن خوبى، جلوى چشم مردم است؛ نه بليط ورودى دارد، نه مشكلى دارد؛ نمى روند؛ صبح خواب را ترجيح مى دهند؛ تنبلى مى كنند. ورزش مهم است و براى نشاط و سلامت و شادابى شما جوانها خيلى مهم است. اميدواريم ان شاءاللَّه خداوند به شماها توفيق بدهد و آينده را با همت شما جوانهاى عزيزان ان شاءاللَّه براى مردم خودمان و ملتهاى منطقه، آينده ى شيرين و روشنى قرار بدهد.
والسّلام عليكم و رحمةاللَّه و بركاته