بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم
اين جلسه شما دوستان عزيز و نيز اين مطالبى را كه بيان كرديد، خيلى مغتنم مى شمارم. بعضى از شما هم ملاحظه كرديد و آن چيزى را كه مى خواستيد بگوييد، قدرى روتوش شده و كوتاه بيان كرديد. لكن آن ابعاد ناگفته و در سايه مانده فرمايشهاى آقايان هم براى من قابل حدس است. همچنان كه خيلى از حرفها را هم كه در ذهنتان بود، نگفتيد: «گوش كن با لب خاموش سخن مى گويم». در واقع با لب خاموش آنچه را كه بايد تفهيم مى كرديد، تفهيم كرديد. تقريباً همه بياناتتان هم درست است و ما قبول داريم. البته سؤالهايى هم مطرح كرديد كه چون من يادداشت نكردم، شايد نتوانم به همه آنها پاسخ دهم. بعلاوه مسائل كلّى ترى هست كه شايد مطرح شدن آنها مهم باشد؛ از جمله اين كه آقاى «نورى زاد» در باب شاهنامه پرسيدند. بله؛ من موافقم كه از «فردوسى» تجليل شود، شاهنامه تحليل شود و حكمت فردوسى استخراج گردد تا همه بدانند كه اين حكمت، اسلامى است يا غيراسلامى. اين بزرگداشتى هم كه برگزار شد، اصلاً به دستور و خواست من بود؛ منتها چون اواخر رياست جمهورى ام بود، به آقاى مهندس «حجت» گفتم كه دنبال نماييد و فردوسى را بزرگ كنيد. فردوسى بايد هم بزرگ شود. فردوسى در قلّه است. اميدواريم كم كارى - كه دوستان اشاره كردند - گريبان ما را نگيرد تا حكمت فردوسى را بيان كنيم. ما هستيم كه اسم او را «حكيم ابوالقاسم فردوسى» گذاشتيم؛ دشمنان دين كه اين اسم را نگذاشته اند. خوب؛ اين حكيم چه كسى است و حكمت او چيست؟ آيا حكمت زردشتى است، حكمت بى دينى است، حكمت پادشاهى است يا حكمت اسلامى؟ اين را مى شود در آورد. اگر كسى به شاهنامه نگاه كند، خواهد ديد كه يك جريانِ گاهى باريك و پنهان و گاهى وسيع، از روح توحيد، توكّل، اعتماد به خدا و اعتماد به حق و مجاهدت در راه حق در سرتاسر شاهنامه جارى است. اين را مى شود استخراج كرد، ديد و فهميد. مخصوصاً بعضى از شخصيتهاى شاهنامه خيلى برجسته هستند كه اينها را بايد شناخت و استخراج كرد. من يك وقت گفتم كه «اسفنديار» مثل اين بچه حزب اللّهيهاى امروز خودِ ماست! در فرهنگ شاهنامه يك حزب اللّهى غيورِ دين خواهِ مبارز وجود دارد. بله؛ اين كارها را شما بكنيد تا ديگران نكنند. شما كه نكرديد، ديگران مى كنند.
من نمى دانم مراد از اين سؤال كه آيا در مسائل سياسى بايد وارد شد يا نه، چيست؟ هر آنچه كه اين جمع فرزانه پخته صاحبِ معرفتِ عميق و وقار و متانت طبيعى را از اين حالت درآورد و به تلاطمهاى هيجانى بيندازد، بد است. خوب؛ مسائل گوناگونى مطرح مى شود: مسائل بين المللى از قبيل مسأله جنگ عراق، بالكان و غيره تا مسائل داخلى گوناگون. بعضى از اين مسائل، مثل شعله يك پوشال است، اما شعله پوشال در واقع هيچِ محض است. حالا شما هم بياييد وارد اين شعله شويد كه چه بشود؟! معناى اين حرف اين نيست كه شما از سياست دوريد يا دين و فرهنگ از سياست جداست. امروز ماهيّت كار شما - چه بخواهيد و چه نخواهيد - اصلاً سياسى است. امروز هر كس كه از اسلام، استقلال كشور و آزادى به معناى درست، حمايت مى كند، يك كار سياسى محض انجام مى دهد؛ زيرا كسانى كه با ارزشها، مبانى و اصول ما مخالفت مى كنند، با اغراض سياسى مخالفت مى كنند و اغراض سياسى هم خيلى معلوم است؛ يعنى شيوه ها پيچيده است، اما اغراض پيچيده نيست. خوب؛ يك تاجر، يك كمپانيدار و يك استثمارگر در دنيا چه مى خواهد؟ هدف اينها در عراق در درجه اوّل غير از نفت چيست؟! اين واضح است. روشهايى كه به كار مى گيرند تا اين را با هزينه و بهاى كم به دست آورند، پيچيده است؛ اما هدف روشن و مسلّم است. كارهاى سياسى آنها هم براى اين مقصود و هدفِ معلوم است. طبيعت كار شما هم كه در مقابل آنها مثل كوه و كاملاً استوار و ستبر ايستاده ايد، سياسى است. ناگزير اين طور است و لزومى ندارد كه شما براى اينكه مبادا بگويند آقايان سياسى نيستند يا عافيت طلب، يا فلانند، دستپاچه شويد و درباره فلان قضيه داخلى، فلان حزب، فلان انتخاب و فلان حادثه، موضعى بگيريد. بنده اين را لازم نمى دانم. هر كس به مقتضاى جاى خود ممكن است موضعى بگيرد؛ اما لزومى ندارد كه «انجمن قلم» موضع بگيرد.
اما اين كه اين انجمن چقدر مهمّ است؛ به نظر من، كار شما در حدّ اعلاى اهميت است. من به شما عرض كنم - نه اين كه چون اسم شما انجمن قلم است و اين شكلِ بخصوص را داريد - هر آنچه كه يك جمع متعهّدِ صاحب انديشه و هنر را دور هم جمع كند و بتواند مثل نخ تسبيح اينها را مجتمع نمايد، يكى از بزرگترين رحمتها و نعمتهاى الهى است. شما اين كار را كرده ايد و اين دلايلى دارد كه بر شما آشكار است و من هم به طور مختصر اشاره خواهم كرد.
كارى كه شما بايد بكنيد اين است كه اوّل اين انجمن را محكم نگه داريد؛ يعنى مانعِ لق شدن خشتها و پايه هاى اين تشكيلات شويد. كار دوم اين است كه براى نگهداشتنِ آن بلاشك احتياج داريد به اين كه مرتّب نفَس و خون جديد وارد آن كنيد؛ چون يك مجموعه بسته و بدون تبدّل خون و هواى آزاد، بعد از مدّتى به طور طبيعى فرسوده و كهنه خواهد شد. شما بايد خونهاى جديد را وارد كنيد. البته خون سالم وارد كنيد و حواستان جمع باشد كه خون هپاتيتى يا ايدزى وارد نكنيد! البته بنده نمى خواهم معيارهايى را كه شما گفتيد، رد يا قبول كنم - لابد بررسى و تصميم گيرى كرده ايد و من درباره آنها نظرى نمى دهم - اما به هر حال صافى داشته باشيد و بدانيد كه خون هپاتيتى و ايدزى هم هست و وارد مى شود! ولو نشاطى هم ايجاد مى كند؛ لكن آدم را در بلندمدّت دچار بيماريهاى مهلك و علاج ناپذير مى كند. براى اين كار دوم - كه وارد كردن خون جديد و پاك است - احتياج است به اين كه شما بعضيها را رشد دهيد. پس كار سومى به وجود مى آيد كه عبارت است از جستجو كردن استعدادهاى خوب و تابناك، گزينش كردن صحيح و عادلانه، آوردن و وارد مجموعه كردن آنها. در اين هيچ ترديدى نكنيد. الان در سرتاسر كشور يك حركت عمومىِ عجيبى شروع شده است؛ از همين جمعيتهاى كوچك دانش آموزى گرفته تا دانشجويى و بالاتر از دانشجويى. الان هزارها نقطه و كانون در اين كشور به وجود آمده است. در همين تهران و در شهرستانهاى گوناگون خيلى هست. شايد در همان كنگاور هم - كه آقاى نورى زاد را آن طور متأثّر و عصبانى كرده - يكى باشد. همه اينها محض احساس تكليف مبارزه مى كنند. اين تابلوِ تهاجم فرهنگى را كه ما چند سال پيش بلند كرديم و عده اى سنگبارانش كردند، خوشبختانه اينها قبول و بلند كرده اند. الان در همه اين تشكّلهاى كوچك ناشناخته و احصانشده، جهتِ واحدى وجود دارد و آن مبارزه با تهاجم فرهنگى است. از بچه ها مى پرسيد شما مى خواهيد چه كار كنيد؛ اين كتاب، نمايشنامه، جزوه، بروشور و شعر را براى چه نوشتيد و اين انجمن را براى چه درست كرديد؟ مى گويند مى خواهيم با تهاجم فرهنگى مبارزه كنيم. اين كار خيلى مبارك است و اين را دست كم نگيريد. در بين همينهاست كه شما آن معدنهاى الماس و طلا را پيدا مى كنيد: «النّاس معادن كمعادن الذّهب والفضّة(1)». برويد و آنها را شناسايى و گزينش كنيد و به شكل حساب شده اى وارد مجموعه نماييد. البته مى توانيد مجموعه را داراى دهليزها و گردونها و گيتيهاى گوناگون كنيد تا اينها را راحت و بى دغدغه وارد كنيد؛ يعنى از يك قرنطينه ناآشكارى بگذرانيد و بعد وارد اصل مجموعه كنيد. از اين كارها بايد بكنيد.
خوب؛ به سراغ حرفهاى حقّى كه آقاى «زرشناس» گفتند، بياييم. بنده شبيه همين حرفها را غالباً با دوستان فرهنگى مطرح مى كنم. خوب؛ ما قدرت توليد، جرأت توليد، قدرت فروش و پخش و تبليغات كم داريم و اينها از كمبودهاى ماست. اين كمبودها چطور حل مى شود؟ جنابعالى چند راه به بنده پيشنهاد كرديد. مثلاً به پژوهشگاه فلان، دفتر تبليغات قم، سازمان تبليغات، بسيج و غيره مطالبى را بگويم. گفتن اين حرفها كار آسانى است؛ يعنى با دو خط نوشته اين حرفها گفته خواهد شد. آنها هم قطعاً مى خواهند كارى بكنند، اما چگونه بكنند؟ اوّلين نياز اين است كه يك جمع فرزانه در حدّ بلوغِ لازم براى اين كار را بتوانند جمع كنند، مطلب را به آنها تفهيم نمايند، آنها اين مطلب را بپذيرند، به آن ايمان پيدا كنند و حاضر شوند در مقابل ما به ازايى يا بدون ما ازا بنشينند و توليد كنند تا آنها كار كنند. خوب؛ ببينيد كه اهميت و تأثير اين كارهاىِ پيش نياز، از اصل سفارش كردنِ من بيشتر و زمانش طولانيتر است! من مى گويم اين كارها را انجمن قلم بكند، يعنى همه كارها را شما بكنيد. شما نگاه كنيد به اين مجموعه هايى كه اسم آورديد و در خدمت شما قرار دارد. از اينها هر چيزى كه من بتوانم در خدمت شما قرار دهم، بدانيد كه در خدمت شما قرار مى گيرد. شما كارى كنيد كه آنها مثل چاپخانه باشند؛ يعنى شما مطلب را توليد كنيد، حروف چينى و صفحه آرايى را هم خودتان بكنيد و بدهيد آنها برايتان چاپ و توزيع كنند. سعى كنيد كارها اين طور از آب در آيد تا آنها مجبور نباشند براى چاپ يك كتاب دينى به سراغ عوامزدگى و عوامگرايى بروند و مثلاً يك كتاب پُرفروشِ كم مايه را پخش كنند. برگشتيم به مسأله اوّل كه انجمن قلم بايد حفظ شود. من با اين چشم به اين مجموعه نگاه مى كنم. ... بله؛ من با اين چشم به اين انجمن و امثال آن و به شما دوستان نگاه مى كنم. بعضى از شما را از نزديك و با خاطره هاى خيلى خوش مى شناسم. اسم بعضى را شنيده يا كارهايشان را خوانده و ديده ام. اغلب شما را مى شناسم و حقيقتاً به جمع شما اعتقاد دارم و به اين معنا اعتقاد دارم كه مى دانم شما براى اين كار صلاحيت و قدرت داريد: شما هم صلاحيت روحى و فكرى و هم صلاحيت كارى داريد. بسم اللَّه! وارد شويد و اين كارها را بكنيد و اصلاً تشكّل را براين اساس پيش ببريد. كار يك مجموعه هر چه تندتر و پُرمعناتر باشد، ماندگارتر خواهد شد. اصلاً سازمانهاى بشرى با كار زنده اند. مثلاً اگر شما به يك يگان نظامى، تحرّك و برنامه و دستور ندهيد، يك ماه كه در يك جا بماند به خودى خود منحل مى شود. لازم نيست كسى آن را منحل كند؛ به خودى خود منحل مى شود! قدرت و نفوذ فرماندهى در سراسر تمام اجزاى اين مجموعه است كه آنها را به حركت و نشاط در مى آورد و حيات جمعى شان را حفظ مى كند. شما اين كار را بكنيد؛ يعنى در اين مجموعه خودتان كار را چنان بدميد كه تحرّك آن دائمى باشد و اصلاً اين فكر به ذهن كسى نيايد كه ممكن است روزى اين مجموعه منشعب يا منحل شود. البته مشكلات مالى شما جدّى است و اين هفت ميليون تومانى كه ايشان گفتند، حقيقتاً معجزه است؛ يعنى ما هم قبول مى كنيم كه اين يك معجزه است. خوب؛ با معجزه كه نمى شود، و مصلحت نيست كه انسان دائماً با معجزه زندگى كند. ما موافقيم كه هرطور شده و از هر راهى به شما كمك شود. البته اين احتياج دارد به اين كه دوستان فكر كنند و راههاى معقولى را پيشنهاد نمايند. من هر چه بتوانم، در اين زمينه همكارى مى كنم؛ لكن مجموعه را به كار فرهنگى بكشانيد.
عزيزان! فرهنگ، اساس كار ماست. در واقع، فرهنگ با همه شعب آن، يعنى علم و ادبيّات و غيره، روحِ كالبد هر جامعه است. بدون شك، فرهنگ مثل روح است. بلاشك فرهنگ است كه جامعه را به اصل كار يا بيكارى، به كار تند يا كُند و به جهتگيرى خاص يا به ضدّ آن جهتگيرى وادار مى كند. بنابراين نقش فرهنگ، نقش روح در كالبد اجتماع - كالبد بزرگ انسانى - است. تسخير ملتها از طريق تزريق و تحميل فرهنگ بيگانه، كار تازه شناخته اى نيست، بلكه از قديم بوده است؛ منتها در يك دو قرن اخير بر اثر علمى كه غربيها به دست آورده اند و همه كارهاى خودشان را منظّم و مرتّب و با فرمول و برنامه انجام داده اند، اين كار را هم با فرمول و برنامه كرده اند و مى كنند. آنها مى دانند كه اين كار را چگونه بايد بكنند و كجاها را بيشتر هدف بگيرند. آنها تجربه هم پيدا كرده اند و انصافاً در كار تبليغات، فرهنگ سازى و فرهنگ دهى به كشورها و ملتها فوق العاده اند. شما الان نگاه كنيد؛ اگر به اغلب كشورهاى اسلامى بگويند كه بناست شما از لحاظ اقتصادى به فلان نقطه اوج برسيد، قبول مى كنند؛ اما اگر بگويند كه بناست در رقابت با امريكا، امريكا را به زانو درآوريد، هيچ كدام قبول نمى كنند! اين يك فرهنگ و فهمى است كه به آنها داده شده است. نبايد اين را نشانه واقع بينى آنها گرفت؛ چون واقع قضيه اين نيست. ملتى مثل ملت مالزى اگر آدم با عرضه اى در رأس امورش باشد، حداقل با يارگيرى مى تواند اين كار را بكند.
آن جلسه ديگر هم به شما گفتم كه الان امريكا در كار عراق درمانده است. به اين عربده كشيها كه نبايستى نگاه كرد. اينها سياست است و با اينها نمى شود قضايا را محاسبه كرد. معلوم مى شود كه بمب اتم هم در اين جاها كارساز نيست. امكانات تبليغى و وجود دستگاههاى حرفه اىِ شبانه روزىِ سياست در امريكا و كشورهاى همراهش هم كارساز نيست. در قضيه عراق درمانده اند. اگر فرصت مى بود، براى شما بيان مى كردم و شما هم تصديق مى كرديد كه درمانده اند. ممكن است حمله كند؛ اما حمله اش ناخواسته خواهد بود. الان ايده آل امريكاييها اين است كه بدون جنگ بر عراق مسلّط شوند. اگر اين همه تبليغات براى جنگ نكرده بودند و با هزار و يك دليل ثابت نكرده بودند كه «صدّام» بايد از بين برود و عراق تسخير شود، حتماً دُمشان را روى كولشان مى گذاشتند و برمى گشتند! منتها با اين همه تبليغات، ديگر راه برگشت هم ندارند. مسأله اين است.
خوب؛ اين واقعيّتى است كه وجود دارد. بنابراين يك ابرقدرت در توان و اندازه و حجم و مقدار امريكا در قضيه اى مثل قضيه عراق - كه يك حاكميت صددرصد تحميلى بر مردم آن جا وجود دارد - نمى تواند بى هزينه هاى زياد اين كار را بكند. البته مى تواند؛ اما هزينه هاى فراوانى دارد كه آن هزينه ها برايش خيلى گرانتر از عراق تمام خواهد شد. اهدافى كه اينها در عراق دارند، به شدّت ضربه پذير است. الان قضيه فلسطين، قضيه جمهورى اسلامى ايران، قضيه بيدارى اسلامى در دنياى اسلام، قضيه عراق و نيمه قضيه افغانستان - حالا اين را نيمه قضيه به حساب آوريم! - مشكلات زيادى براى امريكا به وجود آورده است. به قول مرحوم «حاج شيخ حسين لنكرانى» امريكا مثل كسى است كه روى گنبدى با يك دستمالِ گردو در دستش نشسته و گوشه اين دستمال باز شده، گردوها از گنبد مى ريزد و او در بالاى گنبد مى خواهد گردوها را بگيرد! يكى از اين طرف و يكى از آن طرف به پايين مى افتد؛ اگر او بخواهد دست و پا بزند، خودش هم مى افتد! الان وضع امريكا حقيقتاً اين طور است.
پس ببينيد، فرهنگ در يك كشور و در يك ملت اين اثر را به وجود مى آورد كه امريكاييها احساس كنند، بفهمند و باور كنند كه كارى از آنان ساخته نيست. فرهنگ اين معجزه را دارد.
ما امروز وقتى به گذشته و آينده خودمان نگاه مى كنيم، مى بينيم كار بزرگ ما در پيش است. مسأله ما اين نبود كه يك حكومت فاسد كه بر سرِ كار بود، برود و ما چند نفر غيرفاسد بر سرِكار بياييم. اين مسأله مقدماتى بود. مسأله اساسى، انقلاب است؛ يعنى تحوّل حقيقى در اركان، بنيادها و زيرساختهاى جامعه در جهت ايجاد عدالت، ايجاد آزادى، ارتقاى فكرى و علمى و خلاصه بارور شدن شخصيت انسانى و از حالت نازايى علمى و فرهنگى و اقتصادى بيرون آمدن. ما كه به اين جا نرسيديم. مى خواهيم برويم تا برسيم. اين راجع به بخش مقدّماتى كار.
در بخش نهايى كار، هدف انقلاب گسترده كردن اين قضيه در همه دنياى اسلام بود. هدف كسانى كه درباره انقلاب فكر و كار و بحث كردند و هدف خود امام - كه تجسّم انقلاب بود - اين بود. حال ممكن است كسى بگويد كه اگر ما خودمان را با اهداف بين المللى درگير كنيم، در داخل از اهداف كوتاه مدّت خود باز مى مانيم. خيلى خوب؛ تاكتيك اتّخاذ كنيد. ما در جاده اى كه به دنبال هدفى حركت مى كنيم، به جاهايى مى رسيم كه جاده به طور طبيعى به جهت عكس پيچ مى خورد، مثلاً به طرف جنوب مى رويم، برمى گردد به طرف شرق يا شمال؛ ولى اين موقّتى است. اتّخاذ تاكتيك هيچ منافاتى ندارد با اين كه انسان آن راهبرد اساسى را به هيچ وجه فراموش نكند. اين راهبرد و هدف، جلوِ چشم ماست. ما نمى توانيم از اين هدف بگذريم و اين به يك بنيه سالم و قوىِ فرهنگى احتياج دارد. همه عناصر فرهنگى از جمله شما برادران انجمن قلم و ديگر كسانى كه در اين زمينه ها كار مى كنند، بايستى اين را يك بار و وظيفه بر دوش خود بدانند.
اگر بخواهيم در زمينه گسترش و توسعه واقعىِ فرهنگ و انديشه و علم حقيقتاً كار كنيم، احتياج داريم به اين كه از مواهب خدادادى و در درجه اوّل آزادانديشى استفاده كنيم. آزادانديشى در جامعه ما يك شعار مظلوم است. تا گفته مى شود آزادانديشى، عدّه اى فورى خيال مى كنند كه بناست همه بنيانهاى اصيل در هم شكسته شود، و آنها چون به آن بنيانها دلبسته اند، مى ترسند. عدّه اى ديگر هم تلقّى مى كنند كه با آزادانديشى بايد اين بنيانها شكسته شود. هر دو گروه به آزادانديشى - كه شرطِ لازم براى رشد فرهنگ و علم است - ظلم مى كنند. ما به آزادانديشى احتياج داريم. متأسّفانه گذشته فرهنگ كشور ما فضا را براى اين آزادانديشى بسيار تنگ كرده بود. همين مطلبى كه راجع به ترجمه فرمودند، درست است. منظور از ترجمه فقط ترجمه كتاب نيست، بلكه ترجمه فرهنگ، ترجمه فكر، ترجمه نظريات بيگانه، آنها را به شكل وحى مُنزل تلقّى كردن و در يك جايگاه غيرقابل خدشه قرار دادن، بلايى بوده كه در جامعه ما وجود داشته است. همان ترجمه ها را تكرار كرده ايم؛ هر چه را كه ديگران گفته اند، تكرار كرده ايم و دچار جمود شده ايم. اگر بخواهيم رشد كنيم، بايستى بتوانيم در فضاى لايتناهىِ فكر بال و پر بزنيم؛ بايد حركت كنيم. اگر بخواهيم در اقتصاد، فرهنگ، علوم انسانى، فلسفه و در همه زمينه هاى علمى و فرهنگى در چارچوب آن نظرى كه فردى در جايى گفته و يك عدّه طرفدار هم پيدا كرده و حالا مترجمى آن را ترجمه كرده يا خود ما آن را ياد گرفته ايم؛ يعنى در چارچوب آن فكر به عنوان يك شى ءِ مقدّس غيرقابل دست زدن، حركت كنيم، اين آزادانديشى نيست، بلكه دنباله «كاغذباد» شدن است. ما در مشهد به اين بادبادكها، كاغذباد مى گوييم. خيال مى كند در هوا پرواز مى كند، اما دنباله كاغذباد است، نخ آن هم دست يكى ديگر است. اين كار آزادانديشى نيست. محيط آزادانديشى، محيط خاصّى است كه بايد آن را ايجاد كرد؛ آن هم كار شماهاست. البته به نظر من، گفتگوى آزاد بايد از حوزه و دانشگاه شروع شود.
ببينيد؛ جمهورى اسلامى آزادى را به معناى حقيقى كلمه وارد جامعه ما كرد؛ اما استفاده از آزادى ادبى دارد. ما ادب استفاده از آزادى را هم بايد ياد بگيريم و ياد بدهيم. اين هم وظيفه جمهورى اسلامى است. عدّه اى به نام آزادانديشى مرزهاى فضيلت و حقيقت را لگدكوب كرده اند و به نام آزادانديشى و نوآورى، همه اصول مقدّس حقيقى را ناديده گرفته يا تحقير و يا مسخره كرده اند. يك عدّه هم به صورت عكس العملى يا به خاطر مسائل ديگرى كه در ذهنشان بود، به پايه هايى چسبيدند كه بايد بر روى آن پايه ها نوآورى مى شد. نبايستى به آنچه كه گفته شده، اكتفا كرد و متحجّر شد؛ يعنى تحجّر در مقابل مرز شكنى و افراط در مقابل تفريط. همچنان كه بعضى در محيط سياسى، فاصله بين هرج و مرج و ديكتاتورى را اصلاً قبول ندارند و معتقدند كه در جامعه يا بايد هرج و مرج باشد يا ديكتاتورى! كأنّهُ از اين دو خارج نيست. در عرصه فرهنگى هم همين طور: يا بايد هرج و مرج و كفرگويى و اهانت به همه مقدّسات و ارزشهاى مسلّم و مستدل شود و يا بايد ذهنها بسته شود و تاكسى حرف تازه اى زد، فوراً همه او را هو كنند و عليه او جنجال نمايند! كأنّهُ هيچ حدّ وسطى بين اين دو وجود ندارد. ما بايد آن حدّ وسط، همان «امر بين الامرين» و تعادل را پيدا كنيم. البته اين هم از راه گفتگوى محترمانه، عاقلانه، منصفانه و با استدلال، عملى است. اين كار هم بايد در حوزه و در زمينه مسائل حوزه، در زمينه فقه، فلسفه، كلام و ديگر علوم رايج حوزه انجام گيرد و هم در دانشگاه.
صاحبان فكر بايد بتوانند انديشه خود را در محيط تخصّصى، بدون هوچيگرى، بدون عوام فريبى و جنجال تحميلى و زيادى مطرح كنند و آن نقّادى شود؛ يك وقت به طور كامل رد خواهد شد، يك وقت به طور كامل قبول خواهد شد، يك وقت هم در نقّادى اصلاح خواهد شد و شكل صحيح خود را به دست خواهد آورد. اين اتّفاق بايد بيفتد. ما الان اين را نداريم. البته من به شما بگويم كه محيط حوزه از اين جهت بهتر از محيط دانشگاه است. علّت اين است كه در حوزه، نقّادى يكى از محورهاى اصلى است. همه اين بزرگان حوزه كه شما ملاحظه مى كنيد - چه آنهايى كه امروز هستند و چه بزرگترهايى كه در نسلهاى گذشته ما بودند - اصلاً در همين محيط نقّادى بزرگ شده اند. هيچ متكلّمى و هيچ فيلسوف يا فقيهى از اين كه يك نظر مسلّم فقهى يا اصولى يا كلامىِ قبل از خود را به كلّى ابطال كند، ابايى ندارد و از اين كه كسى به او بگويد چرا ابطال كردى هم باكى ندارد؛ چون چنين چيزى اصلاً در حوزه گفته نمى شود. اين سنّت حوزه است كه نظرات گذشتگان را مطرح كنند. شما ملاحظه كنيد؛ امام رضوان اللَّه عليه، آن وقت كه در قم تشريف داشتند در درس اصول، نظرات مُد روز را كه نظرات مرحوم آيت اللَّه نائينى بود، ذكر مى كردند، بعد فيه اوّلاً، ثانياً، ثالثاً، رابعاً و خامساً، اساس حرف را اصلاً به هم مى ريختند. هيچ كس نمى گفت چرا. خوب؛ اگر كسى طرفدار آن نظريه بود، مى رفت در درس خود يا در حاشيه اى كه به تقريرات استاد مى زد، مى نوشت كه من اين حرف استاد را قبول ندارم. تقريرات امام در بعضى از بخشها، چاپ شده است. شما نگاه كنيد، در موارد بسيارى، امام مبانى بزرگان قبل از خود را خُرد كرده و مبناى جديدى به جاى آنها گذاشته اند. آن وقت محشّى كه شاگرد امام و تقريرنويس است، در موارد متعدّدى حاشيه زده و به امام اشكال كرده كه اين فرمايش ايشان درست نيست و همان حرفِ مثلاً صاحب مبناى قبلى درست است. نه صاحبِ مبناى قبلى در نظر كسى كوچك مى شود، نه كسى به امام اعتراض مى كند و نه كسى به محشّى كه شاگرد امام است، اعتراض مى كند. اين طبيعت حوزه است.
البته اين كارها بايد سازماندهى شود. ما بايد اين تجربيات ناشى از مباحثه و گفتگوى سالم و محترمانه و شجاعانه را به صورت تجربه هاى انباشته اى درآوريم تا بتوانيم از آنها استفاده كنيم و علم را بارور نماييم. عين همين قضيه در دانشگاه وجود دارد. بارها گفته ام، اين نهضت نرم افزارى كه من اين همه در ديدارهاى دانشگاهى بر روى آن تأكيد كردم، به همين معناست. ما بايد علم و فرهنگ را توليد نماييم و بايد كار اساسى كنيم. حكومت بايد به صورت آشكار از برخورد افكار به صورت سالم حمايت كند.
يكى از وظايف نظام جمهورى اسلامى، حمايت صريح از برخورد افكار به شكل سالم است. اين كار، ظرف و مجرا لازم دارد و اين مجرا بايستى به وسيله خودِ دوستان دانشگاهى و حوزوى در بخشهاى مختلف تنظيم شود. آنها بايد اين مجرا را درست كنند و امكان بدهند.
امروز متأسّفانه فضا طورى است - چون اين كارها را نكرده ايم - كه اگر كسى بيايد نه لزوماً يك نظريه نو، بلكه يك بدعت، يك سنّت شكنى يا يك لگدكوبى به يك مرز را سرِ چوب كرده و بلند كند و هياهو راه بيندازد، مى تواند عدّه اى را به صورت عوام فريبانه دور خود جمع كند. مخالف او هم با همان روش با او برخورد مى كند و بنا مى كند به محكوم كردن او از يك موضع طرد و لعن. شايد اصلِ محكوم كردن درست باشد؛ اما خيلى از اوقات شيوه اش درست نيست. گاهى هم مى بينيم كه كارهاى خوبى در اين زمينه انجام مى شود. البته هر دو كار، غلط است؛ چون اگر آن نظريه يك نظريه نو است، اوّل بايد در يك مجمع تخصّصى مطرح شود، هيأت منصفه مورد قبولى علمى بودن آن را تأييد كند كه بر پايه هاى علمى استوار است و مثلاً حرّافى و لفّاظى و عوام فريبى و جنجال سازى نيست . اوّل بايد اين را مشخّص كنند. بعد از آن كه معلوم شد ارزش علمى دارد، مورد نقّادى قرار گيرد و حقّ و ناحق بودن، اشكال كردن بر موارد آن و تثبيت يا رد كردن پايه هايش آغاز شود. اين معنا در دانشگاهها در همه زمينه هاى علمى حتّى علوم محض، علوم پايه، علوم طبيعى و علوم انسانى جارى است و در زمينه هاى فرهنگى و اعتقادى و معارف و علوم حوزوى هم جارى است. اين كارها بايد بشود. حوزه و دانشگاه اين كارها را بايد بكنند. شما جمعى هستيد كه مى توانيد در اين مجموعه كار، نقش ايفا كنيد و حقيقتاً ما به آن احتياج داريم.
متأسّفانه يك عدّه اصولگرايى را با تحجّر اشتباه گرفته و خيال كرده اند كه اصولگرايى يعنى تحجّر! در حالى كه اصولگرايى به معناى تحجّر نيست. اصولگرايى يعنى اصول مستدلِ ّ منطقى را قبول داشتن و به آنها پايبند ماندن و رفتارهاى خود را با آن اصول تطبيق كردن؛ مثل شاخصهايى كه انسان را در يك جاده هدايت مى كند. «انّ الّذين قالوا ربّنااللَّه ثمّ استقاموا(2)»، اين استقامت كردن، اصولگرايى است. معناى تحجّر اين است كه از هر آنچه كه به صورت يك باور در ذهن انسان وارد شده، بدون اين كه پايه هاى استدلالى و استناد مستحكمى داشته باشد، بى دليل و متعصّبانه دفاع كردن. «اذ جعل الّذين كفروا فى قلوبهم الحميّة حميّة الجاهليّة(3)». «حميّت جاهليّه» گريبان كسانى را مى گيرد و آنها جاهلانه از يك چيز دفاع مى كنند. اصولگرايى با اين دفاع جاهلانه و حميّت متعصّبانه و متحجّرانه اشتباه نشود. تا گفته مى شود تحجّر، ذهن بعضى به تحجّر جناحهاى دينى مى رود. در حالى كه جناحهاى به اصطلاح روشنفكر و متجدّد ما در تحجّر دست كمى از متحجّرين دينى ندارند، بلكه در مواردى به مراتب از آنها بدترند. من يادم نمى رود، دوران قبل از انقلاب در اين مجالسى كه با دانشجويان و بعضى از فعّالان سياسى چپ تشكيل مى شد، اگر كسى حرفى مى زد كه با مبانى ماركسيسم اندك مخالفت و مساسى داشت، استدلال لازم نبود، مى گفتند اين حرف باطل و غلط است! همان كه در قرآن مى گويد: «انّا وجدنا ابائنا على أمّة(4)». چون اين را شنيده اند، بر آن پاى مى فشردند و براساس آن هر حرف منطقى را باطل مى كردند. تحجّر در آن جا بيشتر است.
بنابراين اصولگرايى يك حرف است و تحجّر يك حرف ديگر. همچنان كه آزادانديشى غير از بى بندوبارى است. آزادانديشى يك حرف و بى بندوبارى يك حرف ديگر است. آزادانديشى اين است كه شما در حركت به سمت سرزمينهاى ناشناخته معارف، خودتان را آزاد كنيد، برويد، نيروها و انرژيهايتان را به كار بيندازيد و حركت كنيد؛ اما معناى بى بندوبارى اين است كه در حركت به سمت قله يك كوه، اصلاً اهميت ندهيد كه از كدام راه برويد. نتيجه اين مى شود كه از راهى مى رويد و به نقطه اى مى رسيد كه نه راه پيش داريد و نه راه پس و فقط راه سقوط داريد! در كوهنوردى، آنهايى كه اهل رفتن به ارتفاعاتند، اين را كاملاً تجربه كرده اند.
خوب؛ براى اين كه انسان به قلّه برسد، راه وجود دارد؛ بايد آن راه را شناخت. هيچ مانعى ندارد كه ما يك نقشه راهنما داشته باشيم و بگوييم راههايى كه به قلّه مى رود، اينهاست و اين نقشه راهنما را در جيبمان نگه داريم و از آن حفاظت كنيم. اين كار به معناى اين نيست كه ما متحجّريم، بلكه به معناى اين است كه ما عاقليم و مى دانيم كه بدون اين نقشه هدايت، حركت كردنِ ناانديشيده ما را به سقوط منتهى خواهد كرد. بنابراين، اين كارها لازم است. امروز ما احتياج مبرمى داريم به اين كه تفكّر آزادانديشانه - كه با آن فرهنگ و علم توليد خواهد شد و گسترش و توسعه واقعى پيدا خواهد كرد - در جامعه رشد پيدا كند و بتواند استعدادهاى افراد را به سمت خود جذب نمايد. اميداوريم كه عناصر مستعد، با همّت و با توكّل - چه در حوزه، چه در دانشگاه و چه در مجموعه هايى مثل مجموعه شما - قدر اين كارها را بدانند. شما در مجموعه خودتان اصلاً شك نكنيد كه نفسِ اين جمع شدن دور هم يك نعمت بزرگ و يك كار حقيقى است كه انجام گرفته است. مبادا بگذاريد اين كار، باطل و ضايع شود. از آن استفاده كنيد و ان شاءاللَّه كارهاى بعدى را بر اين اساس مترتّب نماييد.
خوب؛ خيلى طولانى شد. بنده امشب مطالعه هم داشتم؛ چون فردا اوّلِ صبح درس دارم و قبل از درس هم وقت مطالعه نيست. اگر فردا درس ما، درس پُرمايه اى در نيامد، يك مقدارِ آن مربوط به اين جمع دوستانى است كه امشب در خدمتتان بوديم! اما پشيمان نيستم از اين كه وقت مطالعه درسى را در خدمت ديدارِ شما دوستان - خواهران و برادران - گذاشتيم. اميدواريم كه خدمات شما مرضىّ قلب مبارك حضرت بقيةاللَّه ارواحنافداه باشد و دعاى آن بزرگوار شما را كمك كند و ان شاءاللَّه هدايت الهى شما را به سمت درست ببرد و برساند.
والسّلام عليكم و رحمةاللَّه
1) -
2) احقاف: 13 فصّلت: 30
3) فتح: 26
4) زخرف: 22 و 23
اين جلسه شما دوستان عزيز و نيز اين مطالبى را كه بيان كرديد، خيلى مغتنم مى شمارم. بعضى از شما هم ملاحظه كرديد و آن چيزى را كه مى خواستيد بگوييد، قدرى روتوش شده و كوتاه بيان كرديد. لكن آن ابعاد ناگفته و در سايه مانده فرمايشهاى آقايان هم براى من قابل حدس است. همچنان كه خيلى از حرفها را هم كه در ذهنتان بود، نگفتيد: «گوش كن با لب خاموش سخن مى گويم». در واقع با لب خاموش آنچه را كه بايد تفهيم مى كرديد، تفهيم كرديد. تقريباً همه بياناتتان هم درست است و ما قبول داريم. البته سؤالهايى هم مطرح كرديد كه چون من يادداشت نكردم، شايد نتوانم به همه آنها پاسخ دهم. بعلاوه مسائل كلّى ترى هست كه شايد مطرح شدن آنها مهم باشد؛ از جمله اين كه آقاى «نورى زاد» در باب شاهنامه پرسيدند. بله؛ من موافقم كه از «فردوسى» تجليل شود، شاهنامه تحليل شود و حكمت فردوسى استخراج گردد تا همه بدانند كه اين حكمت، اسلامى است يا غيراسلامى. اين بزرگداشتى هم كه برگزار شد، اصلاً به دستور و خواست من بود؛ منتها چون اواخر رياست جمهورى ام بود، به آقاى مهندس «حجت» گفتم كه دنبال نماييد و فردوسى را بزرگ كنيد. فردوسى بايد هم بزرگ شود. فردوسى در قلّه است. اميدواريم كم كارى - كه دوستان اشاره كردند - گريبان ما را نگيرد تا حكمت فردوسى را بيان كنيم. ما هستيم كه اسم او را «حكيم ابوالقاسم فردوسى» گذاشتيم؛ دشمنان دين كه اين اسم را نگذاشته اند. خوب؛ اين حكيم چه كسى است و حكمت او چيست؟ آيا حكمت زردشتى است، حكمت بى دينى است، حكمت پادشاهى است يا حكمت اسلامى؟ اين را مى شود در آورد. اگر كسى به شاهنامه نگاه كند، خواهد ديد كه يك جريانِ گاهى باريك و پنهان و گاهى وسيع، از روح توحيد، توكّل، اعتماد به خدا و اعتماد به حق و مجاهدت در راه حق در سرتاسر شاهنامه جارى است. اين را مى شود استخراج كرد، ديد و فهميد. مخصوصاً بعضى از شخصيتهاى شاهنامه خيلى برجسته هستند كه اينها را بايد شناخت و استخراج كرد. من يك وقت گفتم كه «اسفنديار» مثل اين بچه حزب اللّهيهاى امروز خودِ ماست! در فرهنگ شاهنامه يك حزب اللّهى غيورِ دين خواهِ مبارز وجود دارد. بله؛ اين كارها را شما بكنيد تا ديگران نكنند. شما كه نكرديد، ديگران مى كنند.
من نمى دانم مراد از اين سؤال كه آيا در مسائل سياسى بايد وارد شد يا نه، چيست؟ هر آنچه كه اين جمع فرزانه پخته صاحبِ معرفتِ عميق و وقار و متانت طبيعى را از اين حالت درآورد و به تلاطمهاى هيجانى بيندازد، بد است. خوب؛ مسائل گوناگونى مطرح مى شود: مسائل بين المللى از قبيل مسأله جنگ عراق، بالكان و غيره تا مسائل داخلى گوناگون. بعضى از اين مسائل، مثل شعله يك پوشال است، اما شعله پوشال در واقع هيچِ محض است. حالا شما هم بياييد وارد اين شعله شويد كه چه بشود؟! معناى اين حرف اين نيست كه شما از سياست دوريد يا دين و فرهنگ از سياست جداست. امروز ماهيّت كار شما - چه بخواهيد و چه نخواهيد - اصلاً سياسى است. امروز هر كس كه از اسلام، استقلال كشور و آزادى به معناى درست، حمايت مى كند، يك كار سياسى محض انجام مى دهد؛ زيرا كسانى كه با ارزشها، مبانى و اصول ما مخالفت مى كنند، با اغراض سياسى مخالفت مى كنند و اغراض سياسى هم خيلى معلوم است؛ يعنى شيوه ها پيچيده است، اما اغراض پيچيده نيست. خوب؛ يك تاجر، يك كمپانيدار و يك استثمارگر در دنيا چه مى خواهد؟ هدف اينها در عراق در درجه اوّل غير از نفت چيست؟! اين واضح است. روشهايى كه به كار مى گيرند تا اين را با هزينه و بهاى كم به دست آورند، پيچيده است؛ اما هدف روشن و مسلّم است. كارهاى سياسى آنها هم براى اين مقصود و هدفِ معلوم است. طبيعت كار شما هم كه در مقابل آنها مثل كوه و كاملاً استوار و ستبر ايستاده ايد، سياسى است. ناگزير اين طور است و لزومى ندارد كه شما براى اينكه مبادا بگويند آقايان سياسى نيستند يا عافيت طلب، يا فلانند، دستپاچه شويد و درباره فلان قضيه داخلى، فلان حزب، فلان انتخاب و فلان حادثه، موضعى بگيريد. بنده اين را لازم نمى دانم. هر كس به مقتضاى جاى خود ممكن است موضعى بگيرد؛ اما لزومى ندارد كه «انجمن قلم» موضع بگيرد.
اما اين كه اين انجمن چقدر مهمّ است؛ به نظر من، كار شما در حدّ اعلاى اهميت است. من به شما عرض كنم - نه اين كه چون اسم شما انجمن قلم است و اين شكلِ بخصوص را داريد - هر آنچه كه يك جمع متعهّدِ صاحب انديشه و هنر را دور هم جمع كند و بتواند مثل نخ تسبيح اينها را مجتمع نمايد، يكى از بزرگترين رحمتها و نعمتهاى الهى است. شما اين كار را كرده ايد و اين دلايلى دارد كه بر شما آشكار است و من هم به طور مختصر اشاره خواهم كرد.
كارى كه شما بايد بكنيد اين است كه اوّل اين انجمن را محكم نگه داريد؛ يعنى مانعِ لق شدن خشتها و پايه هاى اين تشكيلات شويد. كار دوم اين است كه براى نگهداشتنِ آن بلاشك احتياج داريد به اين كه مرتّب نفَس و خون جديد وارد آن كنيد؛ چون يك مجموعه بسته و بدون تبدّل خون و هواى آزاد، بعد از مدّتى به طور طبيعى فرسوده و كهنه خواهد شد. شما بايد خونهاى جديد را وارد كنيد. البته خون سالم وارد كنيد و حواستان جمع باشد كه خون هپاتيتى يا ايدزى وارد نكنيد! البته بنده نمى خواهم معيارهايى را كه شما گفتيد، رد يا قبول كنم - لابد بررسى و تصميم گيرى كرده ايد و من درباره آنها نظرى نمى دهم - اما به هر حال صافى داشته باشيد و بدانيد كه خون هپاتيتى و ايدزى هم هست و وارد مى شود! ولو نشاطى هم ايجاد مى كند؛ لكن آدم را در بلندمدّت دچار بيماريهاى مهلك و علاج ناپذير مى كند. براى اين كار دوم - كه وارد كردن خون جديد و پاك است - احتياج است به اين كه شما بعضيها را رشد دهيد. پس كار سومى به وجود مى آيد كه عبارت است از جستجو كردن استعدادهاى خوب و تابناك، گزينش كردن صحيح و عادلانه، آوردن و وارد مجموعه كردن آنها. در اين هيچ ترديدى نكنيد. الان در سرتاسر كشور يك حركت عمومىِ عجيبى شروع شده است؛ از همين جمعيتهاى كوچك دانش آموزى گرفته تا دانشجويى و بالاتر از دانشجويى. الان هزارها نقطه و كانون در اين كشور به وجود آمده است. در همين تهران و در شهرستانهاى گوناگون خيلى هست. شايد در همان كنگاور هم - كه آقاى نورى زاد را آن طور متأثّر و عصبانى كرده - يكى باشد. همه اينها محض احساس تكليف مبارزه مى كنند. اين تابلوِ تهاجم فرهنگى را كه ما چند سال پيش بلند كرديم و عده اى سنگبارانش كردند، خوشبختانه اينها قبول و بلند كرده اند. الان در همه اين تشكّلهاى كوچك ناشناخته و احصانشده، جهتِ واحدى وجود دارد و آن مبارزه با تهاجم فرهنگى است. از بچه ها مى پرسيد شما مى خواهيد چه كار كنيد؛ اين كتاب، نمايشنامه، جزوه، بروشور و شعر را براى چه نوشتيد و اين انجمن را براى چه درست كرديد؟ مى گويند مى خواهيم با تهاجم فرهنگى مبارزه كنيم. اين كار خيلى مبارك است و اين را دست كم نگيريد. در بين همينهاست كه شما آن معدنهاى الماس و طلا را پيدا مى كنيد: «النّاس معادن كمعادن الذّهب والفضّة(1)». برويد و آنها را شناسايى و گزينش كنيد و به شكل حساب شده اى وارد مجموعه نماييد. البته مى توانيد مجموعه را داراى دهليزها و گردونها و گيتيهاى گوناگون كنيد تا اينها را راحت و بى دغدغه وارد كنيد؛ يعنى از يك قرنطينه ناآشكارى بگذرانيد و بعد وارد اصل مجموعه كنيد. از اين كارها بايد بكنيد.
خوب؛ به سراغ حرفهاى حقّى كه آقاى «زرشناس» گفتند، بياييم. بنده شبيه همين حرفها را غالباً با دوستان فرهنگى مطرح مى كنم. خوب؛ ما قدرت توليد، جرأت توليد، قدرت فروش و پخش و تبليغات كم داريم و اينها از كمبودهاى ماست. اين كمبودها چطور حل مى شود؟ جنابعالى چند راه به بنده پيشنهاد كرديد. مثلاً به پژوهشگاه فلان، دفتر تبليغات قم، سازمان تبليغات، بسيج و غيره مطالبى را بگويم. گفتن اين حرفها كار آسانى است؛ يعنى با دو خط نوشته اين حرفها گفته خواهد شد. آنها هم قطعاً مى خواهند كارى بكنند، اما چگونه بكنند؟ اوّلين نياز اين است كه يك جمع فرزانه در حدّ بلوغِ لازم براى اين كار را بتوانند جمع كنند، مطلب را به آنها تفهيم نمايند، آنها اين مطلب را بپذيرند، به آن ايمان پيدا كنند و حاضر شوند در مقابل ما به ازايى يا بدون ما ازا بنشينند و توليد كنند تا آنها كار كنند. خوب؛ ببينيد كه اهميت و تأثير اين كارهاىِ پيش نياز، از اصل سفارش كردنِ من بيشتر و زمانش طولانيتر است! من مى گويم اين كارها را انجمن قلم بكند، يعنى همه كارها را شما بكنيد. شما نگاه كنيد به اين مجموعه هايى كه اسم آورديد و در خدمت شما قرار دارد. از اينها هر چيزى كه من بتوانم در خدمت شما قرار دهم، بدانيد كه در خدمت شما قرار مى گيرد. شما كارى كنيد كه آنها مثل چاپخانه باشند؛ يعنى شما مطلب را توليد كنيد، حروف چينى و صفحه آرايى را هم خودتان بكنيد و بدهيد آنها برايتان چاپ و توزيع كنند. سعى كنيد كارها اين طور از آب در آيد تا آنها مجبور نباشند براى چاپ يك كتاب دينى به سراغ عوامزدگى و عوامگرايى بروند و مثلاً يك كتاب پُرفروشِ كم مايه را پخش كنند. برگشتيم به مسأله اوّل كه انجمن قلم بايد حفظ شود. من با اين چشم به اين مجموعه نگاه مى كنم. ... بله؛ من با اين چشم به اين انجمن و امثال آن و به شما دوستان نگاه مى كنم. بعضى از شما را از نزديك و با خاطره هاى خيلى خوش مى شناسم. اسم بعضى را شنيده يا كارهايشان را خوانده و ديده ام. اغلب شما را مى شناسم و حقيقتاً به جمع شما اعتقاد دارم و به اين معنا اعتقاد دارم كه مى دانم شما براى اين كار صلاحيت و قدرت داريد: شما هم صلاحيت روحى و فكرى و هم صلاحيت كارى داريد. بسم اللَّه! وارد شويد و اين كارها را بكنيد و اصلاً تشكّل را براين اساس پيش ببريد. كار يك مجموعه هر چه تندتر و پُرمعناتر باشد، ماندگارتر خواهد شد. اصلاً سازمانهاى بشرى با كار زنده اند. مثلاً اگر شما به يك يگان نظامى، تحرّك و برنامه و دستور ندهيد، يك ماه كه در يك جا بماند به خودى خود منحل مى شود. لازم نيست كسى آن را منحل كند؛ به خودى خود منحل مى شود! قدرت و نفوذ فرماندهى در سراسر تمام اجزاى اين مجموعه است كه آنها را به حركت و نشاط در مى آورد و حيات جمعى شان را حفظ مى كند. شما اين كار را بكنيد؛ يعنى در اين مجموعه خودتان كار را چنان بدميد كه تحرّك آن دائمى باشد و اصلاً اين فكر به ذهن كسى نيايد كه ممكن است روزى اين مجموعه منشعب يا منحل شود. البته مشكلات مالى شما جدّى است و اين هفت ميليون تومانى كه ايشان گفتند، حقيقتاً معجزه است؛ يعنى ما هم قبول مى كنيم كه اين يك معجزه است. خوب؛ با معجزه كه نمى شود، و مصلحت نيست كه انسان دائماً با معجزه زندگى كند. ما موافقيم كه هرطور شده و از هر راهى به شما كمك شود. البته اين احتياج دارد به اين كه دوستان فكر كنند و راههاى معقولى را پيشنهاد نمايند. من هر چه بتوانم، در اين زمينه همكارى مى كنم؛ لكن مجموعه را به كار فرهنگى بكشانيد.
عزيزان! فرهنگ، اساس كار ماست. در واقع، فرهنگ با همه شعب آن، يعنى علم و ادبيّات و غيره، روحِ كالبد هر جامعه است. بدون شك، فرهنگ مثل روح است. بلاشك فرهنگ است كه جامعه را به اصل كار يا بيكارى، به كار تند يا كُند و به جهتگيرى خاص يا به ضدّ آن جهتگيرى وادار مى كند. بنابراين نقش فرهنگ، نقش روح در كالبد اجتماع - كالبد بزرگ انسانى - است. تسخير ملتها از طريق تزريق و تحميل فرهنگ بيگانه، كار تازه شناخته اى نيست، بلكه از قديم بوده است؛ منتها در يك دو قرن اخير بر اثر علمى كه غربيها به دست آورده اند و همه كارهاى خودشان را منظّم و مرتّب و با فرمول و برنامه انجام داده اند، اين كار را هم با فرمول و برنامه كرده اند و مى كنند. آنها مى دانند كه اين كار را چگونه بايد بكنند و كجاها را بيشتر هدف بگيرند. آنها تجربه هم پيدا كرده اند و انصافاً در كار تبليغات، فرهنگ سازى و فرهنگ دهى به كشورها و ملتها فوق العاده اند. شما الان نگاه كنيد؛ اگر به اغلب كشورهاى اسلامى بگويند كه بناست شما از لحاظ اقتصادى به فلان نقطه اوج برسيد، قبول مى كنند؛ اما اگر بگويند كه بناست در رقابت با امريكا، امريكا را به زانو درآوريد، هيچ كدام قبول نمى كنند! اين يك فرهنگ و فهمى است كه به آنها داده شده است. نبايد اين را نشانه واقع بينى آنها گرفت؛ چون واقع قضيه اين نيست. ملتى مثل ملت مالزى اگر آدم با عرضه اى در رأس امورش باشد، حداقل با يارگيرى مى تواند اين كار را بكند.
آن جلسه ديگر هم به شما گفتم كه الان امريكا در كار عراق درمانده است. به اين عربده كشيها كه نبايستى نگاه كرد. اينها سياست است و با اينها نمى شود قضايا را محاسبه كرد. معلوم مى شود كه بمب اتم هم در اين جاها كارساز نيست. امكانات تبليغى و وجود دستگاههاى حرفه اىِ شبانه روزىِ سياست در امريكا و كشورهاى همراهش هم كارساز نيست. در قضيه عراق درمانده اند. اگر فرصت مى بود، براى شما بيان مى كردم و شما هم تصديق مى كرديد كه درمانده اند. ممكن است حمله كند؛ اما حمله اش ناخواسته خواهد بود. الان ايده آل امريكاييها اين است كه بدون جنگ بر عراق مسلّط شوند. اگر اين همه تبليغات براى جنگ نكرده بودند و با هزار و يك دليل ثابت نكرده بودند كه «صدّام» بايد از بين برود و عراق تسخير شود، حتماً دُمشان را روى كولشان مى گذاشتند و برمى گشتند! منتها با اين همه تبليغات، ديگر راه برگشت هم ندارند. مسأله اين است.
خوب؛ اين واقعيّتى است كه وجود دارد. بنابراين يك ابرقدرت در توان و اندازه و حجم و مقدار امريكا در قضيه اى مثل قضيه عراق - كه يك حاكميت صددرصد تحميلى بر مردم آن جا وجود دارد - نمى تواند بى هزينه هاى زياد اين كار را بكند. البته مى تواند؛ اما هزينه هاى فراوانى دارد كه آن هزينه ها برايش خيلى گرانتر از عراق تمام خواهد شد. اهدافى كه اينها در عراق دارند، به شدّت ضربه پذير است. الان قضيه فلسطين، قضيه جمهورى اسلامى ايران، قضيه بيدارى اسلامى در دنياى اسلام، قضيه عراق و نيمه قضيه افغانستان - حالا اين را نيمه قضيه به حساب آوريم! - مشكلات زيادى براى امريكا به وجود آورده است. به قول مرحوم «حاج شيخ حسين لنكرانى» امريكا مثل كسى است كه روى گنبدى با يك دستمالِ گردو در دستش نشسته و گوشه اين دستمال باز شده، گردوها از گنبد مى ريزد و او در بالاى گنبد مى خواهد گردوها را بگيرد! يكى از اين طرف و يكى از آن طرف به پايين مى افتد؛ اگر او بخواهد دست و پا بزند، خودش هم مى افتد! الان وضع امريكا حقيقتاً اين طور است.
پس ببينيد، فرهنگ در يك كشور و در يك ملت اين اثر را به وجود مى آورد كه امريكاييها احساس كنند، بفهمند و باور كنند كه كارى از آنان ساخته نيست. فرهنگ اين معجزه را دارد.
ما امروز وقتى به گذشته و آينده خودمان نگاه مى كنيم، مى بينيم كار بزرگ ما در پيش است. مسأله ما اين نبود كه يك حكومت فاسد كه بر سرِ كار بود، برود و ما چند نفر غيرفاسد بر سرِكار بياييم. اين مسأله مقدماتى بود. مسأله اساسى، انقلاب است؛ يعنى تحوّل حقيقى در اركان، بنيادها و زيرساختهاى جامعه در جهت ايجاد عدالت، ايجاد آزادى، ارتقاى فكرى و علمى و خلاصه بارور شدن شخصيت انسانى و از حالت نازايى علمى و فرهنگى و اقتصادى بيرون آمدن. ما كه به اين جا نرسيديم. مى خواهيم برويم تا برسيم. اين راجع به بخش مقدّماتى كار.
در بخش نهايى كار، هدف انقلاب گسترده كردن اين قضيه در همه دنياى اسلام بود. هدف كسانى كه درباره انقلاب فكر و كار و بحث كردند و هدف خود امام - كه تجسّم انقلاب بود - اين بود. حال ممكن است كسى بگويد كه اگر ما خودمان را با اهداف بين المللى درگير كنيم، در داخل از اهداف كوتاه مدّت خود باز مى مانيم. خيلى خوب؛ تاكتيك اتّخاذ كنيد. ما در جاده اى كه به دنبال هدفى حركت مى كنيم، به جاهايى مى رسيم كه جاده به طور طبيعى به جهت عكس پيچ مى خورد، مثلاً به طرف جنوب مى رويم، برمى گردد به طرف شرق يا شمال؛ ولى اين موقّتى است. اتّخاذ تاكتيك هيچ منافاتى ندارد با اين كه انسان آن راهبرد اساسى را به هيچ وجه فراموش نكند. اين راهبرد و هدف، جلوِ چشم ماست. ما نمى توانيم از اين هدف بگذريم و اين به يك بنيه سالم و قوىِ فرهنگى احتياج دارد. همه عناصر فرهنگى از جمله شما برادران انجمن قلم و ديگر كسانى كه در اين زمينه ها كار مى كنند، بايستى اين را يك بار و وظيفه بر دوش خود بدانند.
اگر بخواهيم در زمينه گسترش و توسعه واقعىِ فرهنگ و انديشه و علم حقيقتاً كار كنيم، احتياج داريم به اين كه از مواهب خدادادى و در درجه اوّل آزادانديشى استفاده كنيم. آزادانديشى در جامعه ما يك شعار مظلوم است. تا گفته مى شود آزادانديشى، عدّه اى فورى خيال مى كنند كه بناست همه بنيانهاى اصيل در هم شكسته شود، و آنها چون به آن بنيانها دلبسته اند، مى ترسند. عدّه اى ديگر هم تلقّى مى كنند كه با آزادانديشى بايد اين بنيانها شكسته شود. هر دو گروه به آزادانديشى - كه شرطِ لازم براى رشد فرهنگ و علم است - ظلم مى كنند. ما به آزادانديشى احتياج داريم. متأسّفانه گذشته فرهنگ كشور ما فضا را براى اين آزادانديشى بسيار تنگ كرده بود. همين مطلبى كه راجع به ترجمه فرمودند، درست است. منظور از ترجمه فقط ترجمه كتاب نيست، بلكه ترجمه فرهنگ، ترجمه فكر، ترجمه نظريات بيگانه، آنها را به شكل وحى مُنزل تلقّى كردن و در يك جايگاه غيرقابل خدشه قرار دادن، بلايى بوده كه در جامعه ما وجود داشته است. همان ترجمه ها را تكرار كرده ايم؛ هر چه را كه ديگران گفته اند، تكرار كرده ايم و دچار جمود شده ايم. اگر بخواهيم رشد كنيم، بايستى بتوانيم در فضاى لايتناهىِ فكر بال و پر بزنيم؛ بايد حركت كنيم. اگر بخواهيم در اقتصاد، فرهنگ، علوم انسانى، فلسفه و در همه زمينه هاى علمى و فرهنگى در چارچوب آن نظرى كه فردى در جايى گفته و يك عدّه طرفدار هم پيدا كرده و حالا مترجمى آن را ترجمه كرده يا خود ما آن را ياد گرفته ايم؛ يعنى در چارچوب آن فكر به عنوان يك شى ءِ مقدّس غيرقابل دست زدن، حركت كنيم، اين آزادانديشى نيست، بلكه دنباله «كاغذباد» شدن است. ما در مشهد به اين بادبادكها، كاغذباد مى گوييم. خيال مى كند در هوا پرواز مى كند، اما دنباله كاغذباد است، نخ آن هم دست يكى ديگر است. اين كار آزادانديشى نيست. محيط آزادانديشى، محيط خاصّى است كه بايد آن را ايجاد كرد؛ آن هم كار شماهاست. البته به نظر من، گفتگوى آزاد بايد از حوزه و دانشگاه شروع شود.
ببينيد؛ جمهورى اسلامى آزادى را به معناى حقيقى كلمه وارد جامعه ما كرد؛ اما استفاده از آزادى ادبى دارد. ما ادب استفاده از آزادى را هم بايد ياد بگيريم و ياد بدهيم. اين هم وظيفه جمهورى اسلامى است. عدّه اى به نام آزادانديشى مرزهاى فضيلت و حقيقت را لگدكوب كرده اند و به نام آزادانديشى و نوآورى، همه اصول مقدّس حقيقى را ناديده گرفته يا تحقير و يا مسخره كرده اند. يك عدّه هم به صورت عكس العملى يا به خاطر مسائل ديگرى كه در ذهنشان بود، به پايه هايى چسبيدند كه بايد بر روى آن پايه ها نوآورى مى شد. نبايستى به آنچه كه گفته شده، اكتفا كرد و متحجّر شد؛ يعنى تحجّر در مقابل مرز شكنى و افراط در مقابل تفريط. همچنان كه بعضى در محيط سياسى، فاصله بين هرج و مرج و ديكتاتورى را اصلاً قبول ندارند و معتقدند كه در جامعه يا بايد هرج و مرج باشد يا ديكتاتورى! كأنّهُ از اين دو خارج نيست. در عرصه فرهنگى هم همين طور: يا بايد هرج و مرج و كفرگويى و اهانت به همه مقدّسات و ارزشهاى مسلّم و مستدل شود و يا بايد ذهنها بسته شود و تاكسى حرف تازه اى زد، فوراً همه او را هو كنند و عليه او جنجال نمايند! كأنّهُ هيچ حدّ وسطى بين اين دو وجود ندارد. ما بايد آن حدّ وسط، همان «امر بين الامرين» و تعادل را پيدا كنيم. البته اين هم از راه گفتگوى محترمانه، عاقلانه، منصفانه و با استدلال، عملى است. اين كار هم بايد در حوزه و در زمينه مسائل حوزه، در زمينه فقه، فلسفه، كلام و ديگر علوم رايج حوزه انجام گيرد و هم در دانشگاه.
صاحبان فكر بايد بتوانند انديشه خود را در محيط تخصّصى، بدون هوچيگرى، بدون عوام فريبى و جنجال تحميلى و زيادى مطرح كنند و آن نقّادى شود؛ يك وقت به طور كامل رد خواهد شد، يك وقت به طور كامل قبول خواهد شد، يك وقت هم در نقّادى اصلاح خواهد شد و شكل صحيح خود را به دست خواهد آورد. اين اتّفاق بايد بيفتد. ما الان اين را نداريم. البته من به شما بگويم كه محيط حوزه از اين جهت بهتر از محيط دانشگاه است. علّت اين است كه در حوزه، نقّادى يكى از محورهاى اصلى است. همه اين بزرگان حوزه كه شما ملاحظه مى كنيد - چه آنهايى كه امروز هستند و چه بزرگترهايى كه در نسلهاى گذشته ما بودند - اصلاً در همين محيط نقّادى بزرگ شده اند. هيچ متكلّمى و هيچ فيلسوف يا فقيهى از اين كه يك نظر مسلّم فقهى يا اصولى يا كلامىِ قبل از خود را به كلّى ابطال كند، ابايى ندارد و از اين كه كسى به او بگويد چرا ابطال كردى هم باكى ندارد؛ چون چنين چيزى اصلاً در حوزه گفته نمى شود. اين سنّت حوزه است كه نظرات گذشتگان را مطرح كنند. شما ملاحظه كنيد؛ امام رضوان اللَّه عليه، آن وقت كه در قم تشريف داشتند در درس اصول، نظرات مُد روز را كه نظرات مرحوم آيت اللَّه نائينى بود، ذكر مى كردند، بعد فيه اوّلاً، ثانياً، ثالثاً، رابعاً و خامساً، اساس حرف را اصلاً به هم مى ريختند. هيچ كس نمى گفت چرا. خوب؛ اگر كسى طرفدار آن نظريه بود، مى رفت در درس خود يا در حاشيه اى كه به تقريرات استاد مى زد، مى نوشت كه من اين حرف استاد را قبول ندارم. تقريرات امام در بعضى از بخشها، چاپ شده است. شما نگاه كنيد، در موارد بسيارى، امام مبانى بزرگان قبل از خود را خُرد كرده و مبناى جديدى به جاى آنها گذاشته اند. آن وقت محشّى كه شاگرد امام و تقريرنويس است، در موارد متعدّدى حاشيه زده و به امام اشكال كرده كه اين فرمايش ايشان درست نيست و همان حرفِ مثلاً صاحب مبناى قبلى درست است. نه صاحبِ مبناى قبلى در نظر كسى كوچك مى شود، نه كسى به امام اعتراض مى كند و نه كسى به محشّى كه شاگرد امام است، اعتراض مى كند. اين طبيعت حوزه است.
البته اين كارها بايد سازماندهى شود. ما بايد اين تجربيات ناشى از مباحثه و گفتگوى سالم و محترمانه و شجاعانه را به صورت تجربه هاى انباشته اى درآوريم تا بتوانيم از آنها استفاده كنيم و علم را بارور نماييم. عين همين قضيه در دانشگاه وجود دارد. بارها گفته ام، اين نهضت نرم افزارى كه من اين همه در ديدارهاى دانشگاهى بر روى آن تأكيد كردم، به همين معناست. ما بايد علم و فرهنگ را توليد نماييم و بايد كار اساسى كنيم. حكومت بايد به صورت آشكار از برخورد افكار به صورت سالم حمايت كند.
يكى از وظايف نظام جمهورى اسلامى، حمايت صريح از برخورد افكار به شكل سالم است. اين كار، ظرف و مجرا لازم دارد و اين مجرا بايستى به وسيله خودِ دوستان دانشگاهى و حوزوى در بخشهاى مختلف تنظيم شود. آنها بايد اين مجرا را درست كنند و امكان بدهند.
امروز متأسّفانه فضا طورى است - چون اين كارها را نكرده ايم - كه اگر كسى بيايد نه لزوماً يك نظريه نو، بلكه يك بدعت، يك سنّت شكنى يا يك لگدكوبى به يك مرز را سرِ چوب كرده و بلند كند و هياهو راه بيندازد، مى تواند عدّه اى را به صورت عوام فريبانه دور خود جمع كند. مخالف او هم با همان روش با او برخورد مى كند و بنا مى كند به محكوم كردن او از يك موضع طرد و لعن. شايد اصلِ محكوم كردن درست باشد؛ اما خيلى از اوقات شيوه اش درست نيست. گاهى هم مى بينيم كه كارهاى خوبى در اين زمينه انجام مى شود. البته هر دو كار، غلط است؛ چون اگر آن نظريه يك نظريه نو است، اوّل بايد در يك مجمع تخصّصى مطرح شود، هيأت منصفه مورد قبولى علمى بودن آن را تأييد كند كه بر پايه هاى علمى استوار است و مثلاً حرّافى و لفّاظى و عوام فريبى و جنجال سازى نيست . اوّل بايد اين را مشخّص كنند. بعد از آن كه معلوم شد ارزش علمى دارد، مورد نقّادى قرار گيرد و حقّ و ناحق بودن، اشكال كردن بر موارد آن و تثبيت يا رد كردن پايه هايش آغاز شود. اين معنا در دانشگاهها در همه زمينه هاى علمى حتّى علوم محض، علوم پايه، علوم طبيعى و علوم انسانى جارى است و در زمينه هاى فرهنگى و اعتقادى و معارف و علوم حوزوى هم جارى است. اين كارها بايد بشود. حوزه و دانشگاه اين كارها را بايد بكنند. شما جمعى هستيد كه مى توانيد در اين مجموعه كار، نقش ايفا كنيد و حقيقتاً ما به آن احتياج داريم.
متأسّفانه يك عدّه اصولگرايى را با تحجّر اشتباه گرفته و خيال كرده اند كه اصولگرايى يعنى تحجّر! در حالى كه اصولگرايى به معناى تحجّر نيست. اصولگرايى يعنى اصول مستدلِ ّ منطقى را قبول داشتن و به آنها پايبند ماندن و رفتارهاى خود را با آن اصول تطبيق كردن؛ مثل شاخصهايى كه انسان را در يك جاده هدايت مى كند. «انّ الّذين قالوا ربّنااللَّه ثمّ استقاموا(2)»، اين استقامت كردن، اصولگرايى است. معناى تحجّر اين است كه از هر آنچه كه به صورت يك باور در ذهن انسان وارد شده، بدون اين كه پايه هاى استدلالى و استناد مستحكمى داشته باشد، بى دليل و متعصّبانه دفاع كردن. «اذ جعل الّذين كفروا فى قلوبهم الحميّة حميّة الجاهليّة(3)». «حميّت جاهليّه» گريبان كسانى را مى گيرد و آنها جاهلانه از يك چيز دفاع مى كنند. اصولگرايى با اين دفاع جاهلانه و حميّت متعصّبانه و متحجّرانه اشتباه نشود. تا گفته مى شود تحجّر، ذهن بعضى به تحجّر جناحهاى دينى مى رود. در حالى كه جناحهاى به اصطلاح روشنفكر و متجدّد ما در تحجّر دست كمى از متحجّرين دينى ندارند، بلكه در مواردى به مراتب از آنها بدترند. من يادم نمى رود، دوران قبل از انقلاب در اين مجالسى كه با دانشجويان و بعضى از فعّالان سياسى چپ تشكيل مى شد، اگر كسى حرفى مى زد كه با مبانى ماركسيسم اندك مخالفت و مساسى داشت، استدلال لازم نبود، مى گفتند اين حرف باطل و غلط است! همان كه در قرآن مى گويد: «انّا وجدنا ابائنا على أمّة(4)». چون اين را شنيده اند، بر آن پاى مى فشردند و براساس آن هر حرف منطقى را باطل مى كردند. تحجّر در آن جا بيشتر است.
بنابراين اصولگرايى يك حرف است و تحجّر يك حرف ديگر. همچنان كه آزادانديشى غير از بى بندوبارى است. آزادانديشى يك حرف و بى بندوبارى يك حرف ديگر است. آزادانديشى اين است كه شما در حركت به سمت سرزمينهاى ناشناخته معارف، خودتان را آزاد كنيد، برويد، نيروها و انرژيهايتان را به كار بيندازيد و حركت كنيد؛ اما معناى بى بندوبارى اين است كه در حركت به سمت قله يك كوه، اصلاً اهميت ندهيد كه از كدام راه برويد. نتيجه اين مى شود كه از راهى مى رويد و به نقطه اى مى رسيد كه نه راه پيش داريد و نه راه پس و فقط راه سقوط داريد! در كوهنوردى، آنهايى كه اهل رفتن به ارتفاعاتند، اين را كاملاً تجربه كرده اند.
خوب؛ براى اين كه انسان به قلّه برسد، راه وجود دارد؛ بايد آن راه را شناخت. هيچ مانعى ندارد كه ما يك نقشه راهنما داشته باشيم و بگوييم راههايى كه به قلّه مى رود، اينهاست و اين نقشه راهنما را در جيبمان نگه داريم و از آن حفاظت كنيم. اين كار به معناى اين نيست كه ما متحجّريم، بلكه به معناى اين است كه ما عاقليم و مى دانيم كه بدون اين نقشه هدايت، حركت كردنِ ناانديشيده ما را به سقوط منتهى خواهد كرد. بنابراين، اين كارها لازم است. امروز ما احتياج مبرمى داريم به اين كه تفكّر آزادانديشانه - كه با آن فرهنگ و علم توليد خواهد شد و گسترش و توسعه واقعى پيدا خواهد كرد - در جامعه رشد پيدا كند و بتواند استعدادهاى افراد را به سمت خود جذب نمايد. اميداوريم كه عناصر مستعد، با همّت و با توكّل - چه در حوزه، چه در دانشگاه و چه در مجموعه هايى مثل مجموعه شما - قدر اين كارها را بدانند. شما در مجموعه خودتان اصلاً شك نكنيد كه نفسِ اين جمع شدن دور هم يك نعمت بزرگ و يك كار حقيقى است كه انجام گرفته است. مبادا بگذاريد اين كار، باطل و ضايع شود. از آن استفاده كنيد و ان شاءاللَّه كارهاى بعدى را بر اين اساس مترتّب نماييد.
خوب؛ خيلى طولانى شد. بنده امشب مطالعه هم داشتم؛ چون فردا اوّلِ صبح درس دارم و قبل از درس هم وقت مطالعه نيست. اگر فردا درس ما، درس پُرمايه اى در نيامد، يك مقدارِ آن مربوط به اين جمع دوستانى است كه امشب در خدمتتان بوديم! اما پشيمان نيستم از اين كه وقت مطالعه درسى را در خدمت ديدارِ شما دوستان - خواهران و برادران - گذاشتيم. اميدواريم كه خدمات شما مرضىّ قلب مبارك حضرت بقيةاللَّه ارواحنافداه باشد و دعاى آن بزرگوار شما را كمك كند و ان شاءاللَّه هدايت الهى شما را به سمت درست ببرد و برساند.
والسّلام عليكم و رحمةاللَّه
1) -
2) احقاف: 13 فصّلت: 30
3) فتح: 26
4) زخرف: 22 و 23