نخستين كنگره علمي تخصصي دايره المعارف فقه اسلامي صبح امروز با پيام حضرت آيت‌الله خامنه‌اي رهبر معظم انقلاب اسلامي در مدرسه عالي قضايي قم شروع بكار كرد.
متن كامل پيام مقام معظم رهبري كه توسط حجت‌الاسلام و المسلمين حاج محسن اراكي قرائت شد به اين شرح مي‌باشد:
بسم‌الله الرحمن‌الرحيم
نخستين گردهمائي علمي ـ تخصصي دائره‌المعارف فقه، پيام‌آور آن است كه در حوزه‌ي علميه‌ي قم تحول مباركي كه همه چشم انتظار آنند، با آهنگي متين و بي‌وقفه، در حال وقوع است.
نگارش دائره‌المعارف فقه بر مذهب اهل بيت عليهم السلام خود، كاري تازه و نيز متكي برپايه‌ها و ابزارهائي است كه آشنائي حوزه‌هاي علميه‌ي ما با آن، تازه است. و آنگاه كه اين كار با چنين پختگي و استواري و فراگيري، پا به عرصه‌اي هستي مي‌گذارد، بيننده را به داوري خوشبينانه رهنمون مي‌گردد.
فقه مصطلح اسلامي، متضمن مجموعه‌ي كاملي از مباحثي است كه در عرف علمي امروز علم حقوق ناميده مي‌شود و داراي عرصه‌هاي متنوعي است كه مجموعا متكفل تنظيم روابط ميان افراد جامعه‌ي بشري است و نظامات و مقررات حاكم بر زندگي بشر از جهات گوناگون را شامل مي‌شود. افزون بر اين فقه، روابط ميان انسان با خدا را نيز در قالب احكامي متين و مشروح، مشخص مي‌سازد كه علم حقوق از اين بخش، بيگانه است و بدين ترتيب، فقه مصطلح اسلامي از علم حقوق مصطلح جهاني، بسي گسترده‌تر است. و در ميان فقه مذاهب مختلف اسلامي، فقه اماميه كه متخذ از مذهب اهل بيت عليهم السلام است داراي ذخيره‌ئي گرانبها و درياي عميقي از تحقيق و تفريع است كه نظير آن را در فقه مذاهب ديگر اسلامي نمي‌توان يافت و اين به فقه شيعه غناي فوق‌العاده و بي‌همانند بخشيده است.
از آغاز پيدايش فقه تفصيلي و استدلالي در شيعه در قرون چهارم هجري تا امروز، اين دانش ديني روز به روز گسترده‌تر و با كيفيت‌تر گشته و بتدريج از اسلوب و روش استنباطي متقن و استوار كه همان روش فقاهت است و علم اصول فقه، عهده‌دار تدوين و تحكيم اجزاء و اصول آن است، برخوردار شده است.
در اين عرصه، تلاش موفق و مجاهدت‌آميز هزاران فقيه برجسته‌ي شيعه كه در ميان آنان صدها مؤلف نامدار و دهها فقيه صاحب سبك و مبتكر ديده مي‌شوند، حجم عظيمي از يك حركت هزار ساله و رو به رشد و داراي محصولي اعجاب‌انگيز را، در برابر ديدگان ما قرار مي‌دهد.
اين گنجينه‌ي پربار و كم‌نظير، امروزه در اختيار فقهاء برجسته‌ي شيعه و مورد استفاده‌ي آنان و تا حدودي آحاد مردم متدين است. ليكن تكريم اين ثروت معنوي سه وظيفه‌ي عمده در قبال آن را بر عهده‌ي همه‌ي علاقمندان و متخصصان فقه اماميه قرار مي‌دهد. اين سه وظيفه عبارت است از: معرفي، بهره‌برداري، و تكميل. دو وظيفه‌ي اول ناظر به گذشته و اكنون است، و وظيفه‌ي سوم، ناظر به آينده است.
بجا است درباره‌ي هر يك از اين سه، سخن كوتاهي گفته شود:
-1 معرفي: فقه شيعه ناشناخته است ـ در معلومات غير مسلمين از فقه اسلام، غالبا جائي ندارد ـ در كتب استدلالي فقه كه از سوي غيرشيعه تدوين مي‌شود آراء آن غالبا مورد سكوت و غفلت است ـ در دائره‌المعارف‌هاي جهاني و حتي اسلامي آراء آن غالبا در رديف آراء فقهي مذاهب مهجور قرار مي‌گيرد.. و اين ستمي بزرگ است، هم به دانشي بدين وسعت و عمق و پيشرفت كه شايد بتوان گفت: هيچيك از مذاهب اسلامي بتنهائي داراي فقهي با اين خصوصيات سه گانه نيستند، و هم به كساني كه مي‌خواهند از آن بهره ببرند. معرفي اين فقه و كشاندن آن به مجموعه‌هاي جهاني و كتب فقهي ديگر مذاهب اسلامي و مطالعات حقوقي مراكز علمي جهان، خدمتي به علم و به دانشمندان است و اين كار بايد به شيوه‌ي درست و منطقي انجام شود.
-2 بهره‌برداري: بجز در احوال شخصيه و نيز در آنچه مربوط به فرد مسلمان است، فقه اسلامي و از جمله فقه شيعي، در طول قرنها، مورد بهره‌برداري قرار نمي‌گرفته است پس از تشكيل جمهوري اسلامي فقه شيعه يكسره در معرض عمل جامعه‌ي ايراني است و به تبع آن، در همخواني با موج همه جائي گرايش ملت‌ها به اسلام، فقه ساير مذاهب نيز در برخي كشورها به جايگاه قانون‌گذاري نزديك شده است.
با اين همه هنوز توان عظيم فقه، در گره‌گشائي معضلات زندگي و حل نقاط كور در مناسبات اسلامي فرد و جامعه، به كار گرفته نشده و بعضا، شناخته نشده است. پديده‌هاي روزبروز زندگي در مقام استفهام و استفتاء از فقه اسلامي، طبعا بايد به پاسخي قانع كننده و حكمي قابل استدلال برسد. بعلاوه، فقه امروز كه از پيچيدگي در استدلال و ظرافت همراه با استحكام برخوردار است مي‌تواند در تكميل و پيشرفت دانش حقوق، مورد بهره‌برداري قرار گيرد و راههاي تازه‌ئي را در برابر محققان مراكز حقوقي جهان بگشايد.
-3 تكميل: با پيشرفت فني و صنعتي و علمي بشر كه بر روي همه‌ي شئون زندگي وي اثر گذارده و سرعت حوادث و پديده‌هاي نوين را نسبت به روزگار گذشته چند و چندين برابر كرده است، تعداد موضوعاتي كه در معرض پاسخگوئي فقه قرار مي‌گيرند و فقه بايد حكم شرعي آنها را بيان كند ونيز به همين نسبت افزايش مي‌يابد. بيشك سرچشمه‌هاي فقه و نيز شيوه‌ي فقاهت براي فهم حكم اين موضوعات كافي است، ولي شناخت موضوعي آنها و تحقيق و تدقيق لازم براي تطبيق موضوع با عناوين كلي در فقه و استدلال مناسب و خلاصه بهترين روش براي درك حكم شرعي آن، كاري مهم و راهي دراز است. همچنين اي بسا موضوعاتي كه در فقه مطرح گشته و حكم آن واضح است ولي امروزه، موضوع چنان تحول و تطوري يافته كه باساني نمي‌توان حكم آن را از آنچه در گذشته گفته شده است دانست.. در چنين مواردي است كه فقهاء عصر بايد با روشن‌بيني و احاطه‌ي علمي و پايبندي به روش فقاهت از يكسو، و آزادانديشي و شجاعت علمي از سوي ديگر، مفاهيم جديدي را در فقه، كشف كرده و احكام تازه‌ئي را با استناد به كتاب و سنت، عرضه كنند. و اين تكميل فقه است. علاوه بر اينها، استفاده از سبكهاي نوين در تدوين و نگارش كتب و رساله‌هاي فقهي، عمومي و تخصصي، و نيز از روش‌هاي تحقيق فني و علمي جديد و حتي استفاده از روش‌هاي پيشرفته‌ي بحث علمي و به كار بردن ابزارهائي كه امروز در تسهيل كار علمي داراي سهم مؤثري است، همه‌ي اينها به وظيفه‌ي تكميل فقه كمك مي‌كند.
آنچه بايد صراحتا اعلام كنيم آن است كه تدوين دائره‌المعارف فقه بر مذهب اماميه در مورد هر سه وظيفه‌ي مذكور، اقدامي بزرگ و بسي مؤثر است. اين طرح وسيع و ارزشمند در آن واحد مي‌تواند هم به معرفي فقه شيعه و هم به بهره‌برداري علمي و عملي از آن و هم بالاخره به تكميل و توسعه‌ي آن، خدمتي بزرگ بكند.
اينجانب خداوند حكيم و عليم را شكر مي‌گويم كه اين توفيق به جامعه‌ي علمي و فقهي ارزاني گشته است و حوزه‌ي علميه‌ي قم بحمدالله اولين بار مقدمات شروع به كاري به اين عظمت را فراهم آورده است.
و وظيفه‌ي خود مي‌دانم كه از كليه‌ي علماء و فضلاء عاليقدري كه در اين طرح بزرگ سهيم‌اند و دامن همت براي انجام اين كار به كمر زده‌اند تقدير و سپاسگزاري كنم، بويژه از فقيه محقق و عالم بزرگوار جناب حجه‌الاسلام و المسلمين آقاي حاج‌سيدمحمود هاشمي دامت‌بركاته كه دانش وسيع و انديشه‌ي پيشرو و همت بلند و توان كاري ايشان موجب شد كه آرزوي قلبي اينجانب در عالم تحقق قدم بگذارد و شروع درخشان اين كار، اميدهاي ديگري را زنده نمايد. اميدوارم زحمات طاقت‌فرساي ايشان و همكارانشان در پيشگاه پروردگار متعال مأجور و مورد تائيد و پسند حضرت بقيه‌الله الاعظم ارواحنا فداه باشد.
والسلام عليكم جميعا و رحمه‌الله
سيدعلي خامنه‌اي
14/11/72
متن كامل پيام مقام معظم رهبري كه توسط حجت‌الاسلام و المسلمين حاج محسن اراكي قرائت شد به اين شرح مي‌باشد:
بسم‌الله الرحمن‌الرحيم
نخستين گردهمائي علمي ـ تخصصي دائره‌المعارف فقه، پيام‌آور آن است كه در حوزه‌ي علميه‌ي قم تحول مباركي كه همه چشم انتظار آنند، با آهنگي متين و بي‌وقفه، در حال وقوع است.
نگارش دائره‌المعارف فقه بر مذهب اهل بيت عليهم السلام خود، كاري تازه و نيز متكي برپايه‌ها و ابزارهائي است كه آشنائي حوزه‌هاي علميه‌ي ما با آن، تازه است. و آنگاه كه اين كار با چنين پختگي و استواري و فراگيري، پا به عرصه‌اي هستي مي‌گذارد، بيننده را به داوري خوشبينانه رهنمون مي‌گردد.
فقه مصطلح اسلامي، متضمن مجموعه‌ي كاملي از مباحثي است كه در عرف علمي امروز علم حقوق ناميده مي‌شود و داراي عرصه‌هاي متنوعي است كه مجموعا متكفل تنظيم روابط ميان افراد جامعه‌ي بشري است و نظامات و مقررات حاكم بر زندگي بشر از جهات گوناگون را شامل مي‌شود. افزون بر اين فقه، روابط ميان انسان با خدا را نيز در قالب احكامي متين و مشروح، مشخص مي‌سازد كه علم حقوق از اين بخش، بيگانه است و بدين ترتيب، فقه مصطلح اسلامي از علم حقوق مصطلح جهاني، بسي گسترده‌تر است. و در ميان فقه مذاهب مختلف اسلامي، فقه اماميه كه متخذ از مذهب اهل بيت عليهم السلام است داراي ذخيره‌ئي گرانبها و درياي عميقي از تحقيق و تفريع است كه نظير آن را در فقه مذاهب ديگر اسلامي نمي‌توان يافت و اين به فقه شيعه غناي فوق‌العاده و بي‌همانند بخشيده است.
از آغاز پيدايش فقه تفصيلي و استدلالي در شيعه در قرون چهارم هجري تا امروز، اين دانش ديني روز به روز گسترده‌تر و با كيفيت‌تر گشته و بتدريج از اسلوب و روش استنباطي متقن و استوار كه همان روش فقاهت است و علم اصول فقه، عهده‌دار تدوين و تحكيم اجزاء و اصول آن است، برخوردار شده است.
در اين عرصه، تلاش موفق و مجاهدت‌آميز هزاران فقيه برجسته‌ي شيعه كه در ميان آنان صدها مؤلف نامدار و دهها فقيه صاحب سبك و مبتكر ديده مي‌شوند، حجم عظيمي از يك حركت هزار ساله و رو به رشد و داراي محصولي اعجاب‌انگيز را، در برابر ديدگان ما قرار مي‌دهد.
اين گنجينه‌ي پربار و كم‌نظير، امروزه در اختيار فقهاء برجسته‌ي شيعه و مورد استفاده‌ي آنان و تا حدودي آحاد مردم متدين است. ليكن تكريم اين ثروت معنوي سه وظيفه‌ي عمده در قبال آن را بر عهده‌ي همه‌ي علاقمندان و متخصصان فقه اماميه قرار مي‌دهد. اين سه وظيفه عبارت است از: معرفي، بهره‌برداري، و تكميل. دو وظيفه‌ي اول ناظر به گذشته و اكنون است، و وظيفه‌ي سوم، ناظر به آينده است.
بجا است درباره‌ي هر يك از اين سه، سخن كوتاهي گفته شود:
-1 معرفي: فقه شيعه ناشناخته است ـ در معلومات غير مسلمين از فقه اسلام، غالبا جائي ندارد ـ در كتب استدلالي فقه كه از سوي غيرشيعه تدوين مي‌شود آراء آن غالبا مورد سكوت و غفلت است ـ در دائره‌المعارف‌هاي جهاني و حتي اسلامي آراء آن غالبا در رديف آراء فقهي مذاهب مهجور قرار مي‌گيرد.. و اين ستمي بزرگ است، هم به دانشي بدين وسعت و عمق و پيشرفت كه شايد بتوان گفت: هيچيك از مذاهب اسلامي بتنهائي داراي فقهي با اين خصوصيات سه گانه نيستند، و هم به كساني كه مي‌خواهند از آن بهره ببرند. معرفي اين فقه و كشاندن آن به مجموعه‌هاي جهاني و كتب فقهي ديگر مذاهب اسلامي و مطالعات حقوقي مراكز علمي جهان، خدمتي به علم و به دانشمندان است و اين كار بايد به شيوه‌ي درست و منطقي انجام شود.
-2 بهره‌برداري: بجز در احوال شخصيه و نيز در آنچه مربوط به فرد مسلمان است، فقه اسلامي و از جمله فقه شيعي، در طول قرنها، مورد بهره‌برداري قرار نمي‌گرفته است پس از تشكيل جمهوري اسلامي فقه شيعه يكسره در معرض عمل جامعه‌ي ايراني است و به تبع آن، در همخواني با موج همه جائي گرايش ملت‌ها به اسلام، فقه ساير مذاهب نيز در برخي كشورها به جايگاه قانون‌گذاري نزديك شده است.
با اين همه هنوز توان عظيم فقه، در گره‌گشائي معضلات زندگي و حل نقاط كور در مناسبات اسلامي فرد و جامعه، به كار گرفته نشده و بعضا، شناخته نشده است. پديده‌هاي روزبروز زندگي در مقام استفهام و استفتاء از فقه اسلامي، طبعا بايد به پاسخي قانع كننده و حكمي قابل استدلال برسد. بعلاوه، فقه امروز كه از پيچيدگي در استدلال و ظرافت همراه با استحكام برخوردار است مي‌تواند در تكميل و پيشرفت دانش حقوق، مورد بهره‌برداري قرار گيرد و راههاي تازه‌ئي را در برابر محققان مراكز حقوقي جهان بگشايد.
-3 تكميل: با پيشرفت فني و صنعتي و علمي بشر كه بر روي همه‌ي شئون زندگي وي اثر گذارده و سرعت حوادث و پديده‌هاي نوين را نسبت به روزگار گذشته چند و چندين برابر كرده است، تعداد موضوعاتي كه در معرض پاسخگوئي فقه قرار مي‌گيرند و فقه بايد حكم شرعي آنها را بيان كند ونيز به همين نسبت افزايش مي‌يابد. بيشك سرچشمه‌هاي فقه و نيز شيوه‌ي فقاهت براي فهم حكم اين موضوعات كافي است، ولي شناخت موضوعي آنها و تحقيق و تدقيق لازم براي تطبيق موضوع با عناوين كلي در فقه و استدلال مناسب و خلاصه بهترين روش براي درك حكم شرعي آن، كاري مهم و راهي دراز است. همچنين اي بسا موضوعاتي كه در فقه مطرح گشته و حكم آن واضح است ولي امروزه، موضوع چنان تحول و تطوري يافته كه باساني نمي‌توان حكم آن را از آنچه در گذشته گفته شده است دانست.. در چنين مواردي است كه فقهاء عصر بايد با روشن‌بيني و احاطه‌ي علمي و پايبندي به روش فقاهت از يكسو، و آزادانديشي و شجاعت علمي از سوي ديگر، مفاهيم جديدي را در فقه، كشف كرده و احكام تازه‌ئي را با استناد به كتاب و سنت، عرضه كنند. و اين تكميل فقه است. علاوه بر اينها، استفاده از سبكهاي نوين در تدوين و نگارش كتب و رساله‌هاي فقهي، عمومي و تخصصي، و نيز از روش‌هاي تحقيق فني و علمي جديد و حتي استفاده از روش‌هاي پيشرفته‌ي بحث علمي و به كار بردن ابزارهائي كه امروز در تسهيل كار علمي داراي سهم مؤثري است، همه‌ي اينها به وظيفه‌ي تكميل فقه كمك مي‌كند.
آنچه بايد صراحتا اعلام كنيم آن است كه تدوين دائره‌المعارف فقه بر مذهب اماميه در مورد هر سه وظيفه‌ي مذكور، اقدامي بزرگ و بسي مؤثر است. اين طرح وسيع و ارزشمند در آن واحد مي‌تواند هم به معرفي فقه شيعه و هم به بهره‌برداري علمي و عملي از آن و هم بالاخره به تكميل و توسعه‌ي آن، خدمتي بزرگ بكند.
اينجانب خداوند حكيم و عليم را شكر مي‌گويم كه اين توفيق به جامعه‌ي علمي و فقهي ارزاني گشته است و حوزه‌ي علميه‌ي قم بحمدالله اولين بار مقدمات شروع به كاري به اين عظمت را فراهم آورده است.
و وظيفه‌ي خود مي‌دانم كه از كليه‌ي علماء و فضلاء عاليقدري كه در اين طرح بزرگ سهيم‌اند و دامن همت براي انجام اين كار به كمر زده‌اند تقدير و سپاسگزاري كنم، بويژه از فقيه محقق و عالم بزرگوار جناب حجه‌الاسلام و المسلمين آقاي حاج‌سيدمحمود هاشمي دامت‌بركاته كه دانش وسيع و انديشه‌ي پيشرو و همت بلند و توان كاري ايشان موجب شد كه آرزوي قلبي اينجانب در عالم تحقق قدم بگذارد و شروع درخشان اين كار، اميدهاي ديگري را زنده نمايد. اميدوارم زحمات طاقت‌فرساي ايشان و همكارانشان در پيشگاه پروردگار متعال مأجور و مورد تائيد و پسند حضرت بقيه‌الله الاعظم ارواحنا فداه باشد.
والسلام عليكم جميعا و رحمه‌الله
سيدعلي خامنه‌اي
14/11/72